Hərbi Məlumat: JAS 39 Gripen qırıcısı

Tarixçə:
1970-ci illərin sonlarında İsveç köhnəlmiş Saab 35 Drakken və Saab 37 Vigen-i əvəz etmək istəyirdi. İlkin təkliflərə General Dynamics F-16 Fighting Falcon, McDonnell Douglas F/A-18 Hornet, Northrop F-20 Tigershark və Dassault Mirage 2000 daxil olmaqla bir neçə xarici dizaynla yanaşı Saab 38 (B3LA) daxil idi. Bunlar hamısı araşdırıldı. 1979-cu ildə İsveç hökuməti İsveç Hərbi Hava Qüvvələrində köhnəlmiş Saab 35 Drakken və Saab 37 Vigen qırıcılarını əvəz etmək üçün ett Jakt-Attack-och Spaningsflygplan və ya “Qırıcı, Hücum və Kəşfiyyat üçün Təyyarə” mənasını verən “JAS” adlı planı işə saldı.

İsveç Hərbi Hava Qüvvələrinə maksimal sürəti təxminən 2 max olan və uzunluğu 800 metr və eni 17 metr olan qısa uçuş-enmə zolaqlarından uçmaq qabiliyyətinə malik əlverişli təyyarə lazım idi. Həmçinin Bas 90 sisteminin tələbləri yerinə yetirilməli idi. Sadə dillə desək, Bas 90 bazaların çox saylı tikintisi və onlar üçün müxtəlif missiyaların yaradılması standartıdır və Soyuq Müharibə zamanı bütün bazaların məhv edilməsinin qarşısını almaq üçün hazırlanmışdır.

Nəhayət, İsveçin aerokosmik və müdafiə şirkəti SAAB-ın JAS39 layihəsi istəklərin bütün gözləntilərini qarşılaya bildi və İsveç Müdafiə Nazirliyi tərəfindən seçildi. Saab ilk Gripen-i 26 aprel 1987-ci ildə şirkətin 50 illik yubileyi münasibəti ilə təqdim etdi. Bu şirkət ilk uçuşu 1988-ci ildə JAS 39 dizaynını inkişaf etdirərək həyata keçirə bildi. 1993-cü ildə onun ilk təyyarəsi istifadəyə verildi, 1996-cı ildə İsveç Hərbi Hava Qüvvələrinin xidmətinə daxil ola bildi.

Bu qırıcının müxtəlif modelləri var. İlkin sifariş 1992-ci ildə idi və 96 ədəd bir nəfərlik A modeli və 14 ədəd iki nəfərlik B modeli, 1997-ci ildə isə 14 ədəd iki nəfərlik D modeli ilə birlikdə 50 ədəd bir nəfərlik C modeli, bir nəfərlik E və iki nəfərlik F versiyaları da 2002 ilə 2008-ci illər arasında çatdırıldı. Bu qırıcının son versiyası Gripen NG (Next Generation) və ya Super JAS kimi tanınır.

Bu təyyarənin beynəlxalq marketinqi üçün Saab İsveçdən kənarda aerokosmik şirkətlərlə birgə səylər göstərdi. İxrac bazarında erkən Gripen modelləri Mərkəzi Avropa, Cənubi Afrika və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinə satışla orta səviyyədə uğur qazandılar. Bu müqavilələrdən bəziləri rüşvətxorluqda şübhəli bilinirdi, lakin İsveç rəsmiləri Saab-ın rüşvətxorluq təhqiqatını 2009-cu ildə bağladı.

Avropa Birliyinin Təhlükəsizlik Araşdırmaları İnstitutunun 2007-ci il hesabatında Gripen-in ümumi tədqiqat və inkişaf xərclərinin 1,84 milyard avro olduğu bildirilir. Janet Intelligence Group-un 2012-ci ildə apardığı araşdırmaya görə, Gripen-in əməliyyat dəyəri bir uçuş saatı üçün 4700 dollar olaraq qiymətləndirilir. İsveç Müdafiə Nazirliyi 2013-2042-ci illər arasında 60 Gripen E/F təyyarəsinin saxlanması xərclərini təqribən 90 milyard kron (2013-cü ildə 9,9 milyard avro) və 2013-2042-ci illər arasında C/D modellərinə aid 100 təyyarənin saxlanması xərclərini təxminən 60 milyard kron (2013-cü ildə 6,6 milyard avro) dəyərində qiymətləndirib. Beləliklə, xaricdə satış edəndən alınan təyyarə 110 milyard krona (2013-cü ildə 12,1 milyard avro) başa gələcək.

Dizayn:
JAS 39 Gripen qırıcısı sabit konstruksiyalı və tellə idarə olunan kanard və delta qanad konfiqurasiyasına malik tək mühərrikli, tək oturacaqlı qırıcıdır. Bu qırıcıda istifadə edilən mühərrik Amerika General Electric F404 mühərrikinin nümunəsi olan Reaktionsmotor 12 (RM12) adlanır. RM12 mühərriki 2012-ci ildə İngiltərənin GKN Ltd şirkətinə satılan İsveçin Volvo Aero şirkəti tərəfindən istehsal olunur.

Gripen qırıcısı hazırda A, B, C və D modellərində quraşdırılmış 156 kq-lıq impulslu doppler radar olan PS-05/A radarından istifadə edir. PS-05/A radarı 8-10 GHz diapazonunda işləyir və 1 kVt enerji çıxışına malikdir (maksimum çıxış 10 kVt-dan çox) və istənilən hava şəraitində yuxarı və aşağı sferalarda, quruda və dənizdə və ya havada çoxsaylı hədəfləri avtomatik müəyyən edə, təqib və izləyə bilir. PS-05/A radar ailəsi Ericsson şirkəti tərəfindən GEC-Marconi ilə əməkdaşlıqda hazırlanıb.

Bu radarların bir neçə modeli var:

PS-05/A Mark 3 radarı:
PS-05/A radarının bu versiyası 2005-ci ildən mövcuddur. Bu radar 120 km məsafədən qırıcı təyyarəni aşkar etməyə qadirdir və yollarda hərəkəti görə bilir və 70 km məsafədə gəmiləri müəyyən edə bilir. Bu 156 kq-lıq radar 60 sm diametrli antenadan, maye ilə soyudulmuş təsir gücləndiricisi/ötürücü qurğudan, idarə olunan işə salan/qəbuledici qurğudan və proqram təminatı ilə idarə olunan işə salan qəbuledici qurğudan ibarətdir.

Radar rejimləri:

A) hava-hava rejimləri:
LRS (Long Range Search) rejimi: Yüksək məsafələrdə hədəfləri aşkar etmək üçün istifadə olunur.
TWS (Track while Scan) rejimi: digər hədəfləri tapmaq üçün ətraf mühiti skan edərkən hədəfləri izləməyə imkan verir.
MPTT (Multiple Priority Target Tracking) rejimi: missiya prioriteti əsasında hədəfləri axtarmağa imkan verir. (məsələn, daha az radar kəsiyi olan hədəflər kimi)
PTT (Priority Target Tracking) rejimi: havadan havaya raketlərin dəqiq hədəfə alınmasına və izlənilməsinə imkan verir.
STT (Single Target Track) rejimi: Bu rejim müəyyən bir hədəfi izləmək üçün istifadə olunur.
ACM rejimi (Air Combat Mode): Yaxın hava döyüşlərində (dogfight) avtomatik hədəf aşkar etmək üçün istifadə olunur.

B) hava-yer rejimləri:
LRS (Long Range Search) rejimi: uzun məsafələrdə quru və ya dəniz hədəflərini axtarmaq üçün istifadə olunur.
RA (Raid Assessment) rejimi: Bu rejim bombalamadan əvvəl qiymətləndirmə üçündür və hədəfin dəqiq vurulmasına səbəb olur.
SMTI (Stationary and Moving Target Indication) rejimi: Yerdə sabit və ya hərəkət edən hədəfləri izləmək üçün istifadə olunur.
GSPTT (Ground and Sea Priority Target Tracking) rejimi: Bu rejim yer və dəniz hədəfləri üçün prioritet yaratmaqla hədəf izləmədə istifadə olunur.
GM (Ground Mapping) rejimi: Yer xəritəsinin çəkilməsini naviqasiya məqsədləri və qırıcını idarə etmək üçün istifadə olunur. (Məsələn, gecə və ya əlverişsiz hava şəraitində qırıcını idarə etmək üçün)
HRM (High Resolution Mapping) rejimi: Bu rejim yüksək ayırdetmə təsvirləri əldə etmək üçün yerin süni diaframa ilə xəritəsini çəkmək üçün istifadə olunur.
RANGING rejimi: Yüksək dəqiqliklə yer hədəflərini hədəf almaq üçün istifadə olunur.

Bütün məlumatlar prototiplərdə Ericsson D80-i əvəz edən Mercury şirkətinin RACE/PPC mərkəzi kompüteri tərəfindən işlənir.

2015-ci ilə qədər hava-hava döyüşündə yüksək hündürlükdə hədəflər üçün MK3 aşkarlama diapazonu əvvəlki ilə müqayisədə 80% yaxşılaşmışdır və MK3 onun üçün hədəfləri müəyyən etmək qabiliyyətini təkmilləşdirmişdir ki, o, 4 kvadrat metrlik radar sahəsi ilə hədəfi aşkar etmək üçün istifadə edilən məsafələrdə, hazırda 0,4 kvadrat metr kəsikli bir hədəfi aşkar edə bilir.

2015-ci ilin noyabrında Tailand Kral Hərbi Hava Qüvvələrinin Gripen qırıcıları ilə Çinin Shenyang J-11A qırıcıları arasında keçirilən təlimlər zamanı Gripen 160 km-dən çox məsafədən Shenyang-ı aşkar etməyə müvəffəq olmuşdur.

Radar PS-05/A Mark 4:
Mark 4 versiyası Mark 3-ün təkmilləşdirilmiş versiyasıdır, o, yeni hava-hava rejimi tətbiq etməklə hava-hava əməliyyatlarının diapazonunu yaxşılaşdırır və aşkarlama diapazonunu aşağı hündürlükdə hədəflər üçün 100%, yüksək hündürlükdə hədəflər üçün isə 40% artırır. Bu versiya 2015-ci ildən mövcuddur. Bu radar rejimi çox aşağı radar kəsişməsi (RCS) ilə hədəfləri müəyyən etmək üçün də faydalıdır və əldəetmə diapazonu köhnə hava-hava rejimləri ilə müqayisədə 20-50% yaxşılaşdırılıb. Bu versiya eyni zamanda iki yeni SAR rejimi, 3 metr və 1 metrdən az ayırdetmə və təkmilləşdirilmiş GMTI/GMTT (SMTI/GSPTT) rejimləri ilə havadan yerə imkanları müasir standartlara təkmilləşdirir. Həmçinin, bu radara kiçik qayıqları aşkar etmək üçün faydalı olan yeni dəniz axtarış rejimi də əlavə edilib. Həmçinin, aktiv və qeyri-aktiv rejimdə elektron müharibənin imkanları əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmışdır ki, bu da radar fəaliyyətinin taktiki və texniki keyfiyyətini təkmilləşdirir.

PS-05/A Mark 5 radarı:
Bu radar Mark 4 radarındakı mexaniki skan edən antenanı yeni AESA antenası ilə əvəz etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Mark 5 radarının inkişafı Saab Ericsson NORA proqramı çərçivəsində başladı və xüsusi Saab JA 37 Viggen proqramı adı altında sınağa verildi. NORA konsepsiyasının üstünlükləri daha uzaq hədəfləri aşkar etmək üçün təkmilləşdirilmiş uzun məsafəli izləməni təmin etmək, yönəldilmiş elektron şüaya nəzarət (dalğa uzunluğunda məhdud dəyişiklik), döyüş məkanı haqqında məlumatlı olmaq, hədəflərin müstəqil identifikasiyası, passiv tutma imkanlarının azaldılması və tıxanma qabiliyyətinin artırılmasıdır. Çoxfunksiyalı İnteqrasiya edilmiş Müdafiə Avionikası Sistemi (MIDAS) elektron hücum və qabaqcıl məlumat bağlantısı imkanları ilə yanaşı AESA radar proqramını özündə birləşdirən daha böyük proqram idi.

Gripen-in müxtəlif versiyaları və alınan təkmilləşdirmələri aşağıdakılardır:

Gripen A və ya JAS 39A qırıcısı:
Bu əsas tək oturacaqlı versiya 1996-cı ildə İsveç Hərbi Hava Qüvvələrinin xidmətinə verildi. Bəziləri C standartına yüksəldildi, bəziləri isə iki nəfərlik D versiyalarına çevrildi.

Gripen B və ya JAS 39B qırıcısı:
Bu model əslində təlim və ixtisaslaşdırılmış missiyaların yerinə yetirilməsi üçün dəyişdirilmiş A baza modelinin iki nəfərlik modelidir. İkinci pilotun kabineti və tələb olunan sistemləri yerləşdirmək üçün daxili top və daxili yanacaq çəninin bir hissəsi çıxarılıb və onun gövdəsinə 0,66 metr əlavə edilib.

Gripen C və ya JAS 39C qırıcısı:
Gripen-in tək oturacaqlı versiyası 6 sentyabr 2002-ci ildə təhvil verilmiş A modelinin ilk təkmilləşdirilməsi idi. Bu model NATO ilə uyğun gəlir və silah, elektronika və havada yanacaq doldurma qabiliyyəti baxımından geniş təkmilləşdirmələr alıb.

Gripen D və ya JAS 39D qırıcısı:
Oxşar dəyişikliklərə malik JAS 39C-nin iki nəfərlik versiyası B versiyası ilə eyni uzunluqdadır.
Həm C, həm də D modellərindəki kokpit (pilot kabineti) tamamilə oxşardır və üç Çoxfunksiyalı Ekrandan (Multi Function Displays-MFD) istifadə edir.

Gripen NG qırıcısı:
2007-ci ildə müxtəlif təkmilləşdirmələr üçün sınaq modeli olan “Gripen Demo” adlı iki nəfərlik bir model sifariş edildi. Gripen Demo ilk uçuşunu 27 may 2008-ci ildə etdi və 21 yanvar 2009-cu ildə bu qırıcı yanacaqsız 1.2 maxa çata bildi və superkruiz qabiliyyətini sınaqdan keçirdi. Bu növ Gripen növbəti nəsil və ya Gripen NG (Next Generation) olaraq seçildi. Bu model General Electric F414G mühərriki ilə təchiz edilmişdir. Onun maksimal uçuş çəkisi 14 000 kq-dan 16 000 kq-a yüksəldi və kuzovun aşağı hissəsini hərəkət etdirməklə daxili yanacaq tutumunu 40% artırmaqla yanaşı, gövdənin aşağı hissəsinə əlavə iki sərt nöqtə əlavə etmək mümkün oldu. Onun döyüş radiusu altı hava-hava raketi (AAM) və xarici yanacaq çəni daşımaqla 1300 km-dir. Köhnə PS-05/A radarı Selex ES şirkətinin Vixen AESA radar ailəsinə əsaslanan Raven ES-05 adlı aktiv elektron skan edilmiş massiv (AESA) radarı ilə əvəz edilmişdir. (Seleks ES şirkəti 2016-cı ildən Finmeccanica adı ilə və bu gün Leonardo S.p.A. adı ilə fəaliyyət göstərir.)
Yeni radar dost və ya düşməni də aşkarlaya bilir. Radarla sinxronlaşdırılmış elektron döyüş sistemi yer və hava təhlükələrini aşkar edə bilir. Bu sistem həmçinin düşmən dronlarının radarlarını və rabitə dalğalarını aktiv şəkildə poza bilir. Beləliklə, Gripen aşkarlanma riskini azalda və düşmənin təyyarə ilə döyüşməsini çətinləşdirə bilər.
Skyward G sistemi:
Bu sistemə infraqırmızı istilik dalğalarını axtaran infraqırmızı kamera daxildir. Bu İnfraqırmızı Axtarış və İzləmə (Infrared Search and Track-IRST) sistemi İtaliyanın Nebiano şəhərində istehsal edilmişdir.

Gripen E və ya JAS 39E qırıcısı:
Bu qırıcı Gripen NG proqramı əsasında bir nəfərlik istehsal edilmişdir. İsveç və Braziliya bu qırıcını Saab şirkətindən bir təyyarə üçün 85 milyon dollara sifariş ediblər. Braziliya üçün bu qırıcı F-39E adı ilə istehsal olunur. Bu modelin ilk uçuşu 2013-cü ildə baş verməli idi, lakin istehsalı 2016-cı ilə qədər təxirə salındı ​​və nəhayət, 15 iyun 2017-ci ildə Gripen E ilk uçuşunu etdi və 2018-ci ilin may ayında səsdən sürətli uçuşa nail oldu.
Gripen Es adlı bir nümunə də var ki, bu da əslində JAS 39C-nin modifikasiyası və onun yararlı hissələrinin JAS 39E-də istifadəsidir.
Bu modeldəki pilot kabinetində NG modeli kimi geniş ərazi ekranı (Wide Area Display-WAD) istifadə edir və silah raflarının sayı C versiyasında 8-dən E versiyasında 10-a yüksəlib və Meteor raketini daşıya bilir. Gripen E-nin malik olduğu sensorlar pilota döyüş zamanı ətrafdakılardan tam xəbərdar olmağa və qısa müddət ərzində kritik qərarlar qəbul etməyə imkan verir.
Raven ES-05 radarı və Skyward G sistemi E və NG versiyaları arasında bir olduğu kimi, elektron müharibə sistemi də E versiyasında mövcuddur. Gripen, pozulma yaradaraq, yüksək radar sıxlığı olan düşmən bölgələrinə nüfuz etmək qabiliyyətinə malikdir. Gripen E-nin təkmil olunmuş elektron müharibə sistemi yüksək sağ qalma qabiliyyətini təmin etmək üçün özünü qoruyarkən düşmənin səylərini pozmaq üçün müxtəlif hücum və müdafiə tədbirlərini birləşdirir.
Bu qırıcının mühərriki 10 dəqiqə ərzində uçmağa hazırdır və patrul uçuşunda və ya hava döyüşündə 7 Meteor hava-hava raketi və 2 İRİS-T raketi daşımaq imkanını təmin edir. Bu qırıcı daim təkmilləşdirilib və yeni inkişaf versiyaları almağa davam edir və bütün NATO silahlarına uyğunlaşdırılıb. Bu qırıcının dizaynının ən mühüm xüsusiyyəti onun keçmişdə qalmaması və davamlı olaraq yenilənməsidir ki, bu qırıcı üçün şəbəkə əsaslı döyüş aparmaq mümkün olsun.
Gripen müdafiə sistemləri ilə məşğul olduqdan sonra hava döyüşlərini təhlil etmək və bu məlumatı komandirlər və pilotlarla bölüşmək qabiliyyətinə malikdir ki, onlar nəyin öhdəsindən gəlmək lazım olduğunu öyrənə və hətta Gripen-i növbəti döyüşə hazırlaya bilsinlər.
Əvvəldən Gripen E texniki xidmətin asanlığı üçün nəzərdə tutulmuşdu; Beləliklə, o, rəqiblərindən daha yüksək əhatəyə zəmanət verir. Gripen E pis hava şəraitində və müxtəlif və hazırlıqsız yol kənarındakı bazalardan uça bilir. Yalnız məhdud sayda ekipaj və yer avadanlığı ilə Gripen-i hava-hava missiyası üçün yanacaq doldurmaq və yenidən silahlandırmaq 20 dəqiqədən az vaxt aparır. Uçuş saatı üçün aşağı texniki xidmət tələbləri ilə Gripen E yerdə daha az, havada isə daha çox vaxt keçirir.
Saab şirkəti hesab edir ki, Gripen-in xüsusi özəllikləri ilə o, artıq qırıcı nəsil haqqında danışmamalı və öz qırıcılarını davamlı olaraq müasir texnologiyalara uyğunlaşdırmalıdır.

Gripen Maritime qırıcısı:
Gripen Maritime qırıcısı təyyarədaşıyan gəmilər tərəfindən daşınmaq üçün nəzərdə tutulacaq Gripen E seriyasının bir hissəsidir. Bu qırıcı katapult (CATOBAR) və rampadan (STOBAR) istifadə etmək qabiliyyətinə malik olacaq. Gripen Maritime-ın kiçik ölçüsü daşınma qabiliyyətini artıracaq. Aşağı logistik tələblər və ehtiyat hissələrinə ehtiyacın azalması onu əhəmiyyətli dərəcədə daha davamlı və daha az işçi qüvvəsi tələb edir.
Bu qırıcı yüksək rütubətdə işləyə bilər və duzlu suyun daxil olmasının korroziyalı təsirinə qarşı durmaq üçün nəzərdə tutulub. GE 414G mühərriki bu model üçün tam optimallaşdırılıb.

Gripen F və ya JAS 39F qırıcısı:
JAS 39E qırıcısının iki nəfərlik versiyasıdır və Gripen E versiyasının pilotlarını hazırlamaq üçün istifadə olunur. Bu qırıcılardan səkkizi Braziliyanın xahişi ilə Sao Bernardo do-Kampoda təkmilləşdirmək və dizayn üçün hazırlanıb. Təlim və döyüş istifadəsinə əlavə olaraq, bu model hava döyüşlərinin idarə edilməsi, tıxaclar, informasiya müharibəsi və hücum müdafiə şəbəkələri üçün optimallaşdırmalar əldə etmişdir. Bu qırıcıda ikinci pilot kabineti, silah sistemi və elektron müharibə zabiti kimi bu vəzifələrə cavabdeh olacaq.

SAAB JAS 39 Gripen qırıcısının texniki xüsusiyyətləri:
Növü: çoxməqsədli qırıcı
İstehsal ili: 1987
İlk uçuş ili: 1988
İstifadə ili: 1996
Ekipajı: E və C modellərində bir nəfər – F və D modellərində iki nəfər
Uzunluğu:
14.9 metr C modelində və 15.6 metr D modelində
15.2 metr E modelində və 15.9 metr F modelində
Qanad uzunluğu:
8.4 metr C/D modellərində
8.6 metr E/F modellərində
Hündürlüyü: 4.5 metr
Mühərriki:
E/F modelləri üçün bir General Electric F414-GE-39E təkan gücü 61.83 kilonevton və yanma gücü 98 kilonevton olan bir turbofan mühərriki
C/D modelləri üçün 54 kilonevton sıxma gücü və 80.5 kilonevton yanma gücü olan bir Volvo RM12 yanma turbofan mühərriki
Yanacaq tutumu:
C/D modelləri üçün 3000 litr daxili yanacaq miqdarı; Xarici yanacaq çəni ilə 3500 litr
E/F modelləri üçün daxili yanacağın miqdarı 4360 litrdir; Xarici yanacaq çəni ilə 4535 litr
Boş çəkisi: 6800 kq C/D modellərində və 8000 kq E/F modellərində
Daşıya biləcək yükü: 5300 kq C/D modellərində və 7200 kq E/F modellərində
Maksimum uçuş çəkisi: C/D modelləri üçün 14.000 kq və E/F modelləri üçün 16.500 kq
Uçuş tavanı: 15240 metr C/D modellərində və 16000 metr E/F modellərində
Döyüş mənzili: 800 km C/D modellərində və 1500 km E/F modellərində
Maksimum mənzili: C/D modelləri üçün 3200 km və E/F modelləri üçün 4000 km
Sürəti: 2100 km/saat
Askıları: C/D modelləri üçün 5300 kq-a qədər və E/F modelləri üçün 7200 kq-a qədər döyüş sursatı daşımaq qabiliyyətinə malik 10 silah askısı.
İstehsalçı: İsveç

Saab 39 Gripen qırıcısının daha çox şəkilləri:

İngilis, rus, fars və ərəb dillərində Saab 39 Gripen qırıcısı posterlər toplusu:

Mənbələr:
Saab JAS 39 Gripen
PS-05/A
How Gripen E’s AESA Radar Gets a Large Field of View
Gripen E-series

İslam Dünyası Xəbərlərinin materiallarından istifadəyə yalnız mənbə və “İslam Dünyası Xəbərləri” adı qeyd edilməklə icazə verilir.