Somalidəki cərəyanlarla tanışlıq + XƏRİTƏ

Somali, Somali etnik mənsubiyyətinə malik insanların yaşadığı və demək olar ki, coğrafi baxımdan Afrika Buynuzun böyük bir hissəsini əhatə edən Böyük Somali torpağının və kimliyinin bir hissəsidir. Böyük Somalini təşkil edən bölgəyə indiki Somali ölkəsi, Cibuti, indi Efiopiyanın ixtiyarında olan Oqaden (Qərbi Somali) və bu gün Somalinin cənubundakı Keniyanın şimal-şərq əyaləti daxildir. Böyük Somalilandın əraziləri üzərində Britaniya və İtaliyanın müstəmləkə hökmranlığı sonda bu torpağın bir hissəsinin ayrılmasına və digər torpaqlara, o cümlədən Efiopiya və Keniyanın qeyri-islam torpaqlarına ilhaq edilməsinə gətirib çıxardı ki, bu da bu gün Somalidəki bir çox problemlərin kökü sayıla bilər.

Qeyd edildiyi kimi, Böyük Somali torpaqlarının bir hissəsi üzərində Britaniya və İtaliya müstəmləkəçiliyi sonda bu torpaqların bir hissəsinin ayrılmasına səbəb oldu. 20-ci əsrin ilk illərində Somali İtaliyanın müstəmləkəsi idi və “İtalyan Somalisi” adlanırdı. İtaliya Somalisinə Somalinin şərq, mərkəzi və cənub bölgələri daxil idi. Bu torpaq 1960-cı ildə müstəqillik qazandı, lakin 20-ci əsrin sonunda Somali vətəndaş müharibəsi səbəbindən daha kiçik bölgələrə bölündü.

Somalinin müxtəlif bölgələri

Somalinin ərazi kimliyi son iki əsrdə çoxlu eniş-yoxuşlar görmüş və müstəmləkə dövründə bir neçə fərqli hissəyə bölünmüşdür. Bu gün onun bir hissəsi indiki Somali ölkəsində yerləşir, digər hissələri isə başqa ölkələrə verilmiş və ya yeni bir əraziyə dəyişdirilmişdir.
1960-cı ildə müstəqillik elan edildikdən və vətəndaş müharibəsi və digər problemlərə səbəb olan hadisələrdən sonra Somali 2016-cı ildən bəri rəsmi olaraq altı federal ştata bölünüb. Bu ştatlar Somaliland, Puntland, Galmudug (Qalmadoq), Hirshabelle, South West və Jubalanddır. Həmçinin, Moqadişu şəhərinin daxil olduğu liman ərazisi müstəqil əyalət sayılır.
Adı çəkilən əyalətlər arasında Puntland və Somaliland iki əyaləti digər əyalətlərə nisbətən daha çox əhəmiyyətə və siyasi-hərbi keçmişə malikdir ki, bunları aşağıda izah edəcəyik. Həmçinin, müstəmləkəçilik dövründə Somali torpağı bölünüb və parçalanıb ki, biz bunu da müzakirə edəcəyik.

– Somaliland əyaləti: Bu torpaq keçmişdə İngiltərənin nəzarətində olduğu üçün Somaliland və ya Britaniya Somalisi adlanır. Somalinin şimal-qərbində və Efiopiya, Cibuti və Ədən körfəzi arasında yerləşən bu torpaq 1960-cı ildə İngilislərin nəzarətindən azad edildi. Somalinin 18 bölgəsindən beşi Somalinin bu hissəsində yerləşir və mərkəzi Hargeisadır. Daha sonra 1991-ci ildən Somaliland praktiki olaraq Somalinin əsas ərazisindən ayrıldı. Somalilandın 2000-ci ildən bəri öz hökuməti, parlamenti, ordusu və hətta öz pasportu var. Somaliland separatçıları 2001-ci ildə bu bölgədə ictimai referendum keçirərək, Somaliland Respublikası adı altında Somalinin mərkəzi hökumətindən ayrıldıqlarını elan etdilər. Berbera bu bölgənin ən əhəmiyyətli şəhərlərindən biridir. Somalilandın qurulması və nisbi sabitliyi və Somalinin bu hissəsinin qüvvələrinin müxtəlif qrupları tərksilah etmək qabiliyyəti Somalinin bu hissəsinin digər hissələri ilə müqayisədə fərqləndirici xüsusiyyətləridir.

– Puntland əyaləti: bu torpaq Somalinin şimal-şərqində yerləşir və bu ölkənin 33%-ni təşkil edir və mərkəzi Bosasodur. Puntland Somali Federal Hökumətinin bir hissəsidir. Bu torpağın Lordlar Palatası bu bölgəni 1998-ci ildə muxtar elan etdi və Somalinin Qurtuluş Demokratik Cəbhəsinin başçısı polkovnik Abdulla Yusuf Əhmədi bu muxtar bölgənin başçısı seçdi. Puntland muxtar əyalətinin öz xüsusi hərbi və təhlükəsizlik qüvvələri var ki, bunlara adətən Puntland qüvvələri deyilir.
Beynəlxalq səviyyədə müstəqil ölkə kimi tanınmağa çalışan Somaliland separatçılarından fərqli olaraq, Puntland separatizmə can atmır və Somalililərin birliyinə və federal hökumət sisteminə sadiqdir. Qeyd edək ki, Puntland və Somaliland separatçıları “Soul” və “Senaj” adlı iki bölgə üzərində bir-biri ilə vuruşurlar.

– Oqaden Bölgəsi: Qərbi Somali olaraq da tanınan bu bölgə İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəl İtalyan müstəmləkəçiliyi zamanı və İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı dəyişikliklər və İngilis müstəmləkəçiliyi ilə 1954-cü ildə Efiopiyaya təhvil verilmişdir. Efiopiya onu beşinci bölgə və ya Oqadiniya bölgəsi kimi tanıdı. Bu ərazinin sakinlərinin əksəriyyəti müsəlmandır və Somali kökləri var. 1977-ci ildə və Efiopiyada İmperator Hilasilasinin süqutundan sonra Somalidəki Siadbari (Məhəmməd Ziadbare) rejiminə bağlı silahlı qruplar bölgənin böyük hissəsinə hakim oldu, lakin 1978-ci ildə Kubanın köməyi ilə Efiopiya və Sovetlər İttifaqı, o, bu bölgəni geri ala bildi. Hal-hazırda bu bölgə Somali əyaləti adı altında Efiopiya Federal Dövlətinin bölmələrində yerləşir və Oromiya əyalətindən sonra Efiopiyanın ikinci və ən böyük əyaləti hesab olunur.

– Cənub-Qərb Regionu: Şimal Sərhəd Bölgəsi (NFD) kimi də tanınan bu torpaq indi Keniyanın bir hissəsidir və mərkəzi Qarissadır. Bu ərazi də 1963-cü ildə İngiltərə tərəfindən və onun köməyi ilə Keniyaya verilmiş və ya faktiki olaraq işğal edilmişdir. Bu bölgənin sakinlərinin əksəriyyəti tarixən Somalilidir. Keniyanın müstəqilliyi üçün aparılan danışıqlar zamanı İngiltərə, bu bölgə xalqının yeni yaradılmış Somali Respublikasına qoşulmaq üçün güclü istəyini göstərən qeyri-rəsmi referendumun olmasına baxmayaraq, bu NFD bölgəsini Keniya milliyətçilərinə verdi. Qeyd edək ki, Somali Şəbab Əl-Mücahidin terror qruplaşmasının bu bölgədə nüfuzu var və bəzən əməliyyatlar həyata keçirir.

– Afar və İsa bölgəsi: Bu hissə Fransız Somalisi kimi tanınır və adından da göründüyü kimi müstəmləkə dövründə Fransanın hökmranlığı və müstəmləkəçiliyi altında olmuşdur. Afar və İsanın iki tayfası bu bölgənin əsas sakinləridir. Bu bölgə 1957 və 1967-ci illərdə iki dəfə əsas və ana ölkə olan Somaliyə qoşulmaq üçün referendum keçirdi. Amma bu məsələ hər iki dəfə rədd edildi. Somalililər hesab edir ki, Fransa hər iki dövrdə həm müxalifətə kömək etməklə, həm də referendumun keçirilməsini saxtalaşdırmaqla nəticələri öz xeyrinə dəyişib. Üçüncü referendum 1977-ci ildə Fransa müstəmləkəçiliyindən ayrılma və müstəqilliyə yönəldilmiş və nəhayət maksimum qələbə və Cibuti Respublikası adlı yeni bir ölkənin yaradılması ilə başa çatmışdır.

Somalidəki ekstremist qrupların coğrafiyası

Somalidəki ekstremizmin coğrafiyası müxtəlif qruplar, cərəyanlar və kəsişən və kəsişməyən razılaşmaları əhatə edir, əlbəttə ki, onların arasında “Hərəkətu Şəbab Əl-Mücahidin” üstünlük təşkil edir; Elə bir şəkildə ki, digər qruplaşmaların fəaliyyəti bu qruplaşmanın qüdrətinin kölgəsində qalsın. Aşağıda Somalidə yerləşən ekstremist islamçı cərəyanları araşdıracağıq.

Somalinin Hərəkətu Şəbab Əl-Mücahidin:
Hərəkətu Şəbab Əl-Mücahidin (Mücahid Gənclər Hərəkatı) və ya qısaca olaraq “Əl-Şəbab” Somalidə Əl-Qaidə adına döyüşən cihadçı sələfi qruplaşmasıdır və onun bəzi müttəfiq qrupları və qüvvələri də İŞİD-dən tabeçilik edir. Bu qrupların mənşəyi Somali vətəndaş müharibəsi və İslam Məhkəmələri Birliyinə gedib çıxır. Bu ittifaq Cənubi Somalini öz təsiri altına aldı və daha sonra müxtəlif qruplara ayrıldı və İŞİD-in meydana çıxması ilə bu qruplardan bəziləri onların ittifaqına qoşuldu.
Əl-Şəbab da 2004-cü ildə Moqadişuda hökmranlıq edən İslam Məhkəmələri Birliyinin hərbi qanadı kimi meydana çıxdı və onlar Əl-Qaidənin Şərqi Afrikadakı beynəlxalq qolunun bəzi rəsmiləri vasitəsilə tez bir zamanda bu təşkilatla əlaqə saxladılar. Bu əlaqə 2009-cu ilə qədər davam etdi. Məhz bu il Əl-Şəbab rəsmi olaraq Əl-Qaidəyə qoşuldu.
Hazırda Əl-Şəbab Somalinin ən güclü Sələfi Cihadi qruplaşmasıdır və əməliyyatları əsasən Somalinin cənub və mərkəzi bölgələrində cəmləşib. Təbii ki, Əl-Şəbab Somalinin şimalındakı Puntland bölgəsində, Efiopiya ilə qərb sərhədlərində, həmçinin Keniyanın şimal bölgələrində fəaliyyət göstərir.

Əl-Şəbab rəhbərliyi əvvəlcə “Muxtar Əbu Əl-Zübeyr” kimi tanınan “Əhməd Əbdi Qodan” ilə idi və 2014-cü ildə Somalinin cənubunda Amerika pilotsuz təyyarəsinin hücumunda öldürüldükdən sonra qrupun rəhbərliyi Əhməd Ömər Əbu Übeydə oldu.

İŞİD-in Somali əyaləti:
Somali əyaləti və ya Somalidəki İslam Dövləti 2015-ci ildə Əbdülqadir Möminin rəhbərliyi altında Əl-Şəbab ın bəzi qaçqınları tərəfindən yaradılıb və mərkəzi Puntland bölgəsinin bəzi dağlıq ərazilərində xüsusilə Busasso ətrafında yerləşir. İŞİD-in Somali əyalətindəki qüvvələrinin və əməliyyatlarının sayı, Əl-Şəbab ilə münaqişələri olmasına baxmayaraq, Əl-Şəbabdan qat-qat azdır. İŞİD-in Somali əyaləti Puntland dağlıq ərazilərində fəaliyyət göstərməklə yanaşı, şəhərlərdə, o cümlədən Somalinin paytaxtı Moqadişuda da terror əməliyyatları həyata keçirir.

Somali hökumətinin rəsmi xəbər agentlikləri bu yaxınlarda İŞİD-in Somalidəki sonuncu lideri Əbul Bara Omaninin öldüyünü açıqlayıb. Lakin bu xəbər İŞİD tərəfindən təsdiqlənməyib və Somali hökumətinin rəsmi mənbələrinin dərc etdiyi görüntü də İŞİD-in rəvayətləri ilə ziddiyyət təşkil edib.

Somali İslam Məhkəmələri Birliyi:
Somali İslam Məhkəmələri Birliyi Somalinin mərkəzi hökumətinin süqutundan sonra 1991-ci ildə yaradılmışdır. Bu birlik heç elə həmin ildə Somalidə başlayan vətəndaş müharibəsinəcən davam gətirə bilmədi. Bu qrup 1994-cü ildə yenidən meydana çıxdı və bu qrupun silahlıları 2006-cı ildə Moqadişu ilə Bidava arasındakı bir şəhərə nəzarəti ələ keçirdilər. İlk rəhbəri Şeyx Şərif Şeyx Əhməd olan bu təşkilat bu gün Somalidə görünmür.

Somali İslam Partiyası:
Somali İslam Partiyası 2009-cu ildə dörd islamçı təşkilatın, yəni İslam Məhkəmələri Şurası (Əsməra şöbəsi), Ras Kambuni briqadaları, Əl-İslamiyyə Cəbhəsi və Muskar Anoli koalisiyasından yaradılmışdır. Bu partiya Şeyx Şərif hökumətinə qarşı mübarizəni (2009-2012-ci illərdə prezident) əsas gətirib və 2010-cu ildə Şəbab Əl-Mücahidinə qoşuldu. Nəhayət, 2012-ci ildə Somali İslam partiyası Şəbab Əl-Mücahidindən ayrılaraq Somali hökuməti ilə danışmağa hazır olduğunu bildirdi. 2013-cü ildə Somali İslam partiyası zorakılıqdan rəsmən imtina etdi və 2014-cü ilin iyun ayında siyasi partiya olaraq Somali siyasətində fəaliyyətini davam etdirəcəyini və adını İstiqlal olaraq dəyişdirəcəyini elan etdi.

Ras Kambuni briqadaları:
Ras Kambuni briqadaları (Ras Kambuni Hərəkatı ilə qarışdırılmamalıdır) adını Somalinin ən cənub bölgəsindəki Ras Kambuni sahil bölgəsindəki əsas mərkəzindən alan Somalinin ən qədim İslamçı silahlı qruplaşmalarından biridir. 2010-cu ildə bu qruplaşma Somali İslam partiyasını tərk edərək Əl-Şəbab hərəkatına qoşuldu.
Qeyd edək ki, bu qruplaşma 2010-cu ildə Somali İslam partiyasını tərk edərək Əl-Şəbaba qoşulduqdan sonra bu qruplaşmanın tanınmış komandirlərindən biri Şeyx Əhməd Məhəmməd İslam Ras Kambuni briqadalarından ayrılaraq Ras Kambuni Hərəkatı adlı yeni qrupunu yaradıb. O, hazırda Cubaland əyalətinin prezidentidir və Ras Kambuni hərəkatı mərkəzi hökumətin müttəfiqidir və Əl-Şəbabla mübarizə aparır.

Somali İslam Cəbhəsi:
Somali İslam Cəbhəsi 2007-ci ildə İslam Məhkəmələri Şurasının qüvvələrindən ayrılan və 2009-cu ildə Somali İslam partiyası koalisiyasına qoşulan sələfi Camaat Əl-İtsamın hərbi qolu kimi meydana çıxıb.

Əhli-Sünnə və Əl-Camaa qrupu:
Əhli-Sünnə və Əl-Camaa qrupu 1991-ci ildən Somalidə fəaliyyət göstərən təsəvvüf inanclı islamçı qrupdur. Bu qrupun komanda mərkəzi Somalinin mərkəzində Qalmadoq əyalətinin paytaxtı Desmarib şəhərindədir. Bu qrupun üzvləri ümumiyyətlə mötədil islamçılardan ibarətdir və Əl-Şəbab kimi sələfi cihadçı qrupların və İŞİD kimi digər qrupların ideyalarına qarşıdırlar. Bu qrupun rəhbərləri qrupun məqsədlərini şəriətin (vəhhabiliyin) məcburi tətbiqinin qarşısını almaq və sünni təsəvvüf əməllərini qorumaq olduğunu bəyan ediblər. Somali vətəndaş müharibəsinin bir dönəmində bu qrup Məhəmməd Ziyad Barinin kommunist sosialist rejiminin devrilməsində əməkdaşlıq edirdi. Həmçinin, 2008-2012-ci illər arasında Somalinin keçid hökuməti dövründə və ondan sonra Somali federal hökuməti ilə yanaşı Əl-Şəbab kimi ekstremist qruplarla vuruşub.

2015-ci ildə Qalmuduq əyalətindəki siyasi fikir ayrılıqları Qorilla şəhərində Əhli-Sünnə və Əl-Camaa qüvvələri ilə Somali Milli Ordusu arasında qanlı toqquşmalara səbəb oldu. Lakin qısa müddətdən sonra tərəflər barışıb və müdafiə naziri ilə Əhli-Sünnə və Əl-Camaa lideri arasında müqavilə imzalanıb. 2018-ci ildə Əhli-Sünnə və Əl-Camaa qrupu öz hərbi qüvvələrini və inzibati prosesləri Qəlmudoq dövlət qüvvələrinə birləşdirdi. Onu da xatırladaq ki, 2021-ci ilin oktyabrında Qəlmudoq dövləti ilə Əhli-Sünnə və Əl-Camaa qüvvələri arasında mövcud ixtilaflar səbəbindən tərəflər arasında toqquşmalar və qısamüddətli döyüşlər baş vermiş, lakin bir qədər sonra vəziyyət əvvəlki rejimə qayıtdı.

Somalidəki Afrika qüvvələri:
2007-ci ildə Somalidəki qarşıdurmaların şiddətlənməsindən sonra Afrika Birliyi altı Afrika ölkəsi, Efiopiya, Cibuti, Uqanda, Keniya, Burundi və Sierra Leonedən seçilmiş qüvvələrdən ibarət Afrika İttifaqının Somalidəki Missiyası (AMISOM) kimi tanınan bir qüvvə yaratdı. Somaliyə göndərilib. Bu qüvvələr hələ də Somalidə mövcuddur və Şəbab Əl-Mücahidin ekstremistlərinə qarşı mübarizədə Somali hökumət qüvvələrinə kömək edir.

1963-cü ildə Efiopiyanın təşəbbüsü ilə yaradılan Afrika İttifaqının qüvvələri Nigeriya, Kamerun, Burkina Faso, Konqo və s.-də İŞİD və digər ekstremist qruplara qarşı mübarizə aparır, lakin qələbələri saxlaya və terrorçuların və silahlıların təsiri altında olan bütün ərazilərə nəzarət edə bilmirlər. Qeyd edək ki, Afrika Birliyi ilə Avropa İttifaqı arasında AMISOM-un Somalidə fəaliyyət tərzi ilə bağlı fikir ayrılıqları səbəbindən Avropa Birliyi AMISOM-a dəstəyini azaldıb. 2021-ci ildə Somalidəki AMISOM-u tədricən Afrika İttifaqının Somalidə Keçid Missiyası (ATMIS) adlı başqa bir təşkilatın əvəz etməsi qərara alındı.

AMISOM qüvvələrinin yerləşdirilməsi və 2015-ci ilin statistikasına əsaslanan qüvvələrin sayı Somalidə belədir:
– Somalinin mərkəzində Cəlcaldud və Hiranda 960 nəfərlik Cibuti qüvvələri
– Hind okeanı sahilində və Somalinin mərkəzində yerləşən Şabili Vostada 5432 nəfərlik Burundi qüvvələri.
– Efiopiya sərhədində və Somalinin cənubunda yerləşən Bakul, Bai və Jedoda-da 4395 nəfərlə Efiopiya qüvvələri. Qeyd edək ki, 2015-ci ildə Aşağı Cubanın mərkəzi olan Kismayoda da Efiopiya qüvvələrinin min nəfəri olub.
– Hind okeanı sahillərində və Somalinin cənubunda Moqadişu və Aşağı Şabeldə 6700 nəfərlik Uqanda qüvvələri.
– Keniya sərhədində və Somalinin cənubunda Mərkəzi Juba və Juba Safidə 3664 nəfərlik Keniya qüvvələri

Son söz

Biz Somalinin müxtəlif siyasi və sosial aspektlərində necə bölündüyünü və çoxsaylı olduğunu müşahidə etdik. Görünən odur ki, bu tarixi ölkədə müstəmləkəçilərin bu diyarın müasir tarixində apardıqları müdaxilələr nəticəsində millət-dövlət quruculuğu prosesi yaxşı formalaşmamışdır. Bu, müxtəlif səbəblərin, o cümlədən yerli və qəbilə səbəblərinin, eləcə də iqlim və beynəlxalq münasibətlərin Somali səhnəsini həmişə alovlu səhnəyə çevirməsinə səbəb olub. Xüsusilə, Somalinin Afrika Buynuzu və onun Hind okeanında nisbətən uzun sahillərində və Qırmızı dənizin girişində yerləşməsi onu dünyanın ən mühüm dəniz magistrallarından birinə çevirib ki, bu da bu ölkəni açıq və gizli şəkildə regional və beynəlxalq güclərin diqqət mərkəzində saxlayır. Elə buna görə də Somali həmişə müxtəlif daxili qarşıdurmaların şahidi olub.

Bu arada, ən son münaqişələrdən biri nisbətən dinc olan Somaliland torpağında baş verib. Puntland və Somalinin əsas hissəsi ilə müqayisədə həmişə daha dinc olan bir bölgə. Somalilandın paytaxtı Harqeysadan 500 kilometr şərqdə yerləşən Las Anod şəhərində iğtişaşlar 2022-ci ilin sonlarında Somalilandda bir müxalif şəxsin ölümündən sonra başlayıb və tədricən silahlı qarşıdurmaya çevrilib. Elə bir şəkildə ki, 2023-cü il fevralın 6-da bazar ertəsi Las Anoodun mübahisəli bölgəsində Somaliland qüvvələri ilə Somalinin mərkəzi hökumətinə bağlı silahlı qruplar arasında silahlı toqquşmalar baş verdi, bu zaman onlarla insan həlak oldu və yaralandı və minlərlə insan evsiz qaldı.

Digər tərəfdən, Somalidə silahlı qüvvələr arasında üstünlük təşkil edən Əl-Şəbab Əl-Mücahidin, Somalinin mərkəzi hökuməti üçün saysız-hesabsız problemlər yaradıb. Son zamanlar Somali hökuməti qəbilələrə sərmayə qoyaraq, Əl-Şəbaba qarşı qəbilə qruplarını səfərbər edib. Bu tədbirlərin uğurlu və ya uğursuz olması ilə bağlı ziddiyyətli xəbərlər var. İŞİD Somalidə də vaxtaşırı əməliyyatlar həyata keçirir ki, bu əməliyyatlar heç bir şəkildə Əl-Şəbabın əməliyyatlarının kəmiyyət və keyfiyyəti ilə müqayisə oluna bilməz.