Hərbi Məlumat: Su-35 Çoxməqsədli Qırıcı

Sukhoi-35 qırıcısının inkişafı 1980-ci illərdə Su-27 qırıcısından başladı. Bu qırıcı əvvəlcə Su-27M kimi təqdim edildi; Əslində, ruslar Su-27 qırıcısının daha yüksək manevr qabiliyyətli, daha yaxşı avionikalı, uzun mənzilli və daha güclü mühərrikləri olan daha çox inkişaf etmiş versiyasını yaratmağa çalışırdılar. Nəticədə, bu qırıcının ilk versiyası, ilk uçuşunu 1988-ci ilin iyununda etdi və Sovet İttifaqı dağılana qədər bu qırıcıdan (yəni Sukhoi-27M) 15 ədəd istehsal olundu.

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Sukhoi şirkəti ixrac bazarlarında diqqəti cəlb etmək üçün bu qırıcının adını dəyişdirərək Su-35 etdi. 2003-cü ildə Sukhoi şirkəti bu qırıcıların ikinci böyük inkişafına başladı və ilk uçuşu 2008-ci ilin fevralında həyata keçirdi. Bu işdən məqsəd, Rusiya Hərbi Hava Qüvvələrinin donanmasını müasir saxlamaq və Rusiyanın Sukhoi PAK FA layihəsinin beşinci nəsil qırıcıları hazır olana qədər dördüncü və beşinci nəsil qırıcılar arasındakı boşluğu doldurmaq idi.

Sukhoi-35 qırıcısı “dördüncü nəsil++” qırıcısı kimi tanınır. Beşinci nəsil olan Sukhoi-57 qırıcısından əvvəl o, müxtəlif müdafiə və hücum missiyalarını yerinə yetirmək üçün ən güclü və qabaqcıl Rusiya hava üstünlüyünü təşkil edən qırıcısı hesab edilirdi.

Su-35 qırıcısının dizaynı və inkişafı
Su-27 qırıcısının Sovet Ordusuna xidmətə verliyidi vaxt, Su-35 qırıcı sxemi üçün nəzərdə tutulmuş ilk təyyarələr 1980-ci illərin əvvəllərində hazırlandı. Su-27 qırıcısının son versiyası T-10S kimi tanınır. 1982-ci ildə Su-27 qırıcısının yenilənmiş dizaynı üzərində işlərə başlanıldı və 1983-cü ildə bu dizayn təsdiq edildi və Su-27M və əsas adı T-10M kimi tanındı.

Su-27M qırıcısının dizaynı Su-27 qırıcısı ilə eynidir, amma Su-27M gövdəsinin konstruksiyası əsas qanadlardan bir qədər irəli olan qırıcı salonun ortasında kiçik kanardlardan istifadə olunub. Kanardın istifadəsi qırıcıya əsas strukturu yenidən dizayn etmədən və gücləndirmədən daha yüksək intensivlikli manevrlər etməyə imkan verir.
Bu versiyaya edilən digər dəyişikliklərə daha uzun quyruq üzgəcləri, havada yanacaq doldurma qabiliyyəti və gövdənin ön hissəsindəki daha böyük təkərlər daxildir. Yuxarıda deyilənlərə əlavə olaraq, bu qırıcının fərqli xüsusiyyətlərindən biri də yeni atəşə nəzarət sisteminin istifadəsidir.
Bu qırıcının digər xüsusiyyətlərinə daha güclü turbofan mühərrikləri və təyyarənin strukturunda yüngül kompozit materiallardan və alüminium və litium ərintilərindən istifadə daxildir.

Bu qırıcıda quraşdırılan radar çoxməqsədlidir və yer hədəflərini müəyyən etmək qabiliyyətinə malikdir.

Su-27M-də ilk dəfə quraşdırıldıqda N011 Bars radarı qırıcını xüsusi hava hücumundan müdafiə təyyarəsindən çoxməqsədli qırıcıya çevirdi. Sukhoi 27-də quraşdırılan və 10 hədəfi aşkar etmək qabiliyyətinə malik olan və eyni vaxtda iki raketi yalnız bir hədəfə yönəldə bilən N001 Myech radarından fərqli olaraq, Su-27M-də quraşdırılmış radar 15 hədəfi aşkar etmək qabiliyyətinə və eyni anda 6 hədəflə məşğul olmaq bacarığına malikdir.

Əsas radara əlavə olaraq qırıcıya atılan raketləri aşkar etmək üçün qırıcının arxasına N012 adlı daha bir radar quraşdırılıb. Bu dizayn ilk dəfə Su-27M-də həyata keçirilib və bu qırıcı bu qabiliyyəti əldə edən ilk qırıcı təyyarəsidir. Sonrakı dizaynlarda bu radar Sukhoi-35 qırıcısının arxa hissəsindən çıxarılıb və indiki Sukhoi-35-lərdə bu radar yoxdur; Ancaq arxa hissədə onlar elektron müharibə və tıxanma sistemləri ilə təchiz edilmişdi.

Su-35 qırıcısının sınaqdan keçməsi və ərsəyə gəlməsi
1987-ci ildə Sukhoi şirkəti, T10M-1 adlı ilk versiyasını istehsal etməyə başladı, görünüşü T-10S-ə bənzəyirdi. Bu versiyanın ilk uçuşu 28 iyun 1988-ci ildə Sukhoi şirkətinin baş pilotu Oleq Tsoi tərəfindən həyata keçirilib.

İki test nümunəsi ərsəyə gəldikdən sonra bu qırıcının dizaynı KnAAPO zavodunda istehsal olunmaq üçün Rusiyanın Uzaq Şərqinə göndərildi. Hazırlanmış ilk real versiya T10M-3 kimi tanınır. Əslində, bu versiya KnAAPO zavodu tərəfindən istehsal edilən və 1992-ci ilin aprelində ilk uçuşunu həyata keçirən Su-27M-in ilk orijinal versiyası idi. Bu zaman Sovet İttifaqı dağılmış və siyasi cərəyanlar bu qırıcının istehsalını gecikdirmiş və 1995-ci ilə qədər bu qırıcının yalnız iki test nümunəsi və doqquz real versiyası hazırlanmışdır.

Su-27M (T10M-3) dizaynı ilk dəfə 1992-ci ildə Farnborough Airshow aviasiya sərgisində ictimaiyyətə nümayiş etdirildi. Üçüncü test nümunəsi olan T10M-3 1993-cü ildə Dubay aviasiya sərgisində nümayiş etdirildi və o zaman Sukhoi şirkəti bu qırıcının adını Su-35 adlandırdı. Sukhoi-35 növbəti bir neçə il ərzində bir neçə hava testini edə bildi, o cümlədən 1993 və 1995-ci illərdə MAKS (Hava Nümayişi), həmçinin 1994-cü ildə ILA Berlin Aviasiya nümayişi.

Su-35-in uçuş sınağı və sınaq proqramları zamanı kobra və quyruq sürüşmə manevrləri zamanı təyyarənin yaxşı idarəetməyə malik olmadığı məlum olub. Buna görə də, T10M-11 model nömrəli Su-27M-in 11-ci versiyası KnAAPO tərəfindən 1995-ci ildə yalnız bir istiqamətləndirici burun ilə təchiz edilmiş mühərrikin quraşdırılması üçün hazırlanmışdır. Nəhayət, bu dəyişiklik ilk və yeganə Su-37 qırıcısının istehsalı ilə başa çatdı.

Su-35 (yəni Su-27M) qırıcısının istehsal edilmiş 15 nümunəsi
Su-27M-in 15 nümunə versiyası hazırlanmışdır, bunlar aşağıdakı ardıcıllıqla təsvir edilmişdir:

Gövdə nömrələri 86 və 87 olan iki nümunənin şəkli yoxdur.

Qeyd edək ki, Su-27M qırıcısının T10M-10 adlı onuncu versiyası Sukhoi Su-57 qırıcısı ilə bağlı sınaqların aparılması üçün AL-41F1S mühərrikləri ilə təchiz edilib. Yuxarıda 710 nömrəli bədən nömrəli Sukhoi şəkli bu modelə aiddir.

İlk rəsmi versiya: Su-27M/Su-35
T-10M kodu ilə tanınan tək oturacaqlı versiyadır. Bu modelin iki ilkin versiyası gövdənin ön hissəsində fərqli konstruksiya ilə təchiz edilib.

İkinci rəsmi versiya: Su-37
Bu, texnoloji sınaqdan keçmiş versiyadır və əslində uçuş idarəetmə sistemi, yeni kabin, N011M radar və AL-31FP mühərrikləri ilə təchiz edilmiş Su-27M-in 11-ci versiyasıdır.

Üçüncü rəsmi versiya: Su-35UB
Bu, KnAAPO zavodu tərəfindən hazırlanmış və istehsal edilmiş iki nəfərlik və təlim versiyasıdır. Bu versiya T-10UBM-1 kimi tanınır və Su-30MKK ilə eyni gövdə ilə təchiz edilib. Həmçinin bu qırıcının quyruq üzgəcləri Su-27M versiyasından daha uzundur. Su-35UB qırıcısı Su-30MKK qırıcısının elektron sistemləri, eləcə də AL-31FP tipli bu versiyanın mühərrikləri ilə təchiz edilib və istiqamət verən sistem ilə təchiz edilib. Su-35UB qırıcısı təlim üçün olsa da, əsas qırıcının bütün imkanlarına malikdir.

Dördüncü rəsmi versiya: Su-35BM
Bu, Su-27-nin tək oturacaqlı və yeni dizayna malik olan versiyasıdır. Bu versiyada hava girişlərində əhəmiyyətli dəyişikliklər var, bu versiyanın radarı N035 Irbis-E tipinə yeniləndi, həmçinin bu versiyanın mühərrikləri AL-41F1S-dir ki, bu da itələmə vektoru başlığı ilə təchiz edilmişdir. Bu versiyanın başqa adı T-10BM-dir.

Beşinci rəsmi versiya: Su-35S
Sukhoi-35S Rusiya Hərbi Hava Qüvvələri üçün T-10BM-in təzə dizaynı və bu qırıcının əsas əməliyyat versiyasıdır. “S” hərfi rusca “döyüşçü” mənasını verən Stroyevoy sözünün qısaldılmışıdır.

Sukhoi-35 qırıcısının əsas xüsusiyyətləri
Su-35-in AL-41F1S mühərriki təkan verən və yönləndirici sistemi ilə təchiz olunub və Su-35-in təkan verən sistemi və yönləndirici idarəetmə sistemləri təyyarəyə “fövqəladə manevr qabiliyyətinə” nail olmağa imkan verir, və qırıcının aşağı sürətdə dayanmadan müxtəlif növ manevrlər etməyə imkan verir.
AL-41F1S mühərriki Su-35-ə səsdən yüksək sürətini saxlamaq imkanı verir. Avstraliyanın “Air Power” analitik mərkəzinin əməkdaşı Karlo Kappın fikrincə, belə “superkruz” funksiyası Su-35-ə daha yüksək sürətlə və hündürlükdə rəqiblə vuruşmağa və özünün uzaqmənzilli raketlərinin mənzilini 30-40 faiz artırmağa imkan verir.

Su-35 qırıcısı güclü N035 Irbis-E passiv elektron skan edilmiş massiv radarından istifadə edir. Bu radar 400 km məsafədən hədəfləri aşkar etmək qabiliyyətinə malikdir. Bu radar 30 hədəfi eyni anda müəyyən etmək qabiliyyətinə malikdir və eyni vaxtda 8 hədəfi vura bilir. Yuxarıda deyilənlərə əlavə olaraq, sözügedən radar Süni Aperture (SAR) rejimindən istifadə edərək yerin yüksək keyfiyyətli təsvirlərini təmin etməklə yer hədəflərini müəyyən etmək qabiliyyətinə malikdir.

Bəzi mənbələrə görə, Su-35 qırıcısı F-15 qırıcısını 400 km, F-16 F/A-18 və Tayfun qırıcılarını 300-350 km, F-35 qırıcısını 60 km, F-22 qırıcısını 35 km məsafədə müəyyən edib məhv etmək qabiliyyətinə malikdir. F-15 qırıcısının impulslu doppler radarı təxminən 175 km radiusu ehtiva etməyə malikdir.

CMP (Circular Error Probable) beş oxlu lazer hədəfləmə sisteminin diapazonu hava hədəfləri üçün 20 km, yer hədəfləri üçün 30 km-ə qədərdir.

Su-35 qırıcısı düşmənlə mübarizə aparmaq üçün L175M Khibiny-M elektron döyüş sistemi ilə təchiz edilib. Sistem radio istiqamətini tapmaq və qırıcıdan əks olunan siqnalın parametrlərini təhrif etməyə imkan verən siqnal mənbəyinin radiasiyasını yoxlamaq üçün nəzərdə tutulub. Deməli, bu sistem qırıcının gec aşkarlanmasına kömək edir, qırıcını yanlış əks-sədalara qarşı gizlədir, düşmənin qırıcının məsafəsini, sürətini və bucaq mövqelərini, aktiv skanda qırıcını tapmaq vaxtını çətinləşdirir.

Qırıcının burnunda OLS-35 adlı infraqırmızı hədəfləmə sistemi də istifadə olunur. OLS-35 sistemi azimutda +/- 90 dərəcə, hündürlükdə isə -15 və +60 dərəcəni əhatə etmək qabiliyyətinə malikdir və düşmən qırıcısını 50 kilometr məsafədən cəbhədən yaxınlaşdıqda onu aşkar edib qarşısını ala bilir. O, həmçinin 90 km məsafədə parlaq yanma qurğusu ilə düşmən qırıcısını arxadan aşkarlayır və təqib edir.

Kabin bölməsində Su-27M kabinəsinin dizaynında çoxməqsədli qırıcı üçün uyğun olan avionika avadanlığı olduğu halda, uçuş sınaqlarında qırıcının silahlarından səmərəli istifadə üçün kabinə qurğularının səmərəsizliyi müəyyən edilib. Buna görə də pilot kabinəsi və onun sistemləri yenidən dizayn edilmiş və optimallaşdırılmışdır. Yeni dizaynda qırıcının avionika kompleksinin informasiya idarəetmə sistemi elə dəyişdirilib ki, hazırda uçuşun idarə edilməsi və silah sistemlərinin məlumatlarını emal etmək üçün iki rəqəmsal kompüterə malikdir. Məlumat iki 9 x 12 düym (23 sm x 30 sm) çoxfunksiyalı LCD displeydə göstərilir. Pilot həmçinin baş üstü displeydə (HUD) kritik uçuş məlumatlarına baxa bilər və qırıcının uçuş nəzarətçisi Hands On Throttle-and-Stick (HOTAS) qabiliyyəti ilə təchiz olunub. HOTAS qabiliyyəti ilə pilotlar bütün kritik tapşırıqları yerinə yetirə və əllərini uçuş idarəçiliyindən çəkmədən təyyarəni idarə edə bilirlər.

Sukhoi-35 silah bölməsində GSh-30-1 30 mm-lik avtomatik topla təchiz edilib. Bu qırıcıda hava, quru və dəniz hədəfləri, eləcə də radar əleyhinə raketlər üçün bütün növ raketlərin yüklənməsi üçün 12 xarici yükləmə yeri (Hardpoints) var. Bu sərt nöqtələr müxtəlif idarə olunan bombaları da yükləyə bilər. 12 silah quraşdırma yerinin düzülüşü belədir ki, iki yer qanadların ucunda və altı yer qanadların altında (hər qanadda üç yer var) və dörd yer qırıcının tam altındadır.

Su-35 qırıcısının ixracı barədə
1993-cü ildə Dubayda müştəriləri cəlb etmək üçün Viktor Puqaçovun idarə etdiyi Sukhoi-35 qırıcısı Su-30MK qırıcısı ilə hava döyüşü aparıb. Bundan sonra qırıcı bir daha Berlin, Paris və Moskvada hava nümayişlərində uçub və öz xüsusiyyətlərini ictimaiyyətə göstərib.

1990-cı illərin sonu və 2000-ci illərin əvvəllərində Sukhoi şirkəti qırıcını satmaq üçün Cənubi Koreya hakimiyyəti ilə danışıqlar apardı, lakin danışıqlar nəticə vermədi. Şirkət öz dizaynlarını Braziliya, Çin və BƏƏ-yə də təqdim etdi.

Misir Su-35-in əsas müştərilərindən biri olub və Rusiyaya bu təyyarədən 24 ədəd sifariş verib. Lakin Amerika təhdidləri səbəbindən bu sifariş ləğv edildi. Amerika Misiri Rusiyadan qırıcı alarsa, Amerikanın sanksiyalarına məruz qalacağı ilə hədələmişdi. Həmçinin Əlcəzairlə birlikdə bu qırıcının 11 təyyarəsini sifariş edən İndoneziya oxşar səbəblərdən Sukhoi-35-in sifarişini və alış planlarını ləğv etdi.

Hazırda 88-lə Rusiya və 24-lə Çin bu qırıcının əsas istifadəçiləri sırasındadır.

Sukhoi şirkətinin hesablamalarına görə, bu şirkət bu qırıcılardan 160-nı Latın Amerikası, Cənub-Şərqi Asiya və Yaxın Şərq ölkələrinə satmaq imkanına malikdir. Bu qırıcının ilk sifarişi 2009-cu ildə Rusiya Müdafiə Nazirliyi tərəfindən verilmişdir ki, bu da 64 təyyarə idi.

Sukhoi-35 qırıcısının texniki xüsusiyyətləri:
İstifadəsi: çox məqsədli, hava üstünlüyü qırıcısı
İstehsalçı: Sovet İttifaqı/Rusiya
İstehsal ili: 1987-ci ildən 1995-ci ilə qədər Su-27M versiyası və 2007-ci ildən indiyədək Su-35S versiyası
İlk uçuş: 1988-ci ildə Su-27M versiyası və 2008-ci ildə Su-35S versiyası
Uzunluğu: 21,9 metr
Qanad uzunluğu: 15,3 metr
Hündürlük: 5.9 metr
Ekipaj: 1 nəfər
Boş çəki: 19.000 kq
Maksimal uçuş çəkisi: 34,500 kq
Mühərrik növü: 2 Saturn AL-41F1S yanma turbofan mühərrikləri
Maksimum sürət: saatda 2,400 km
Əməliyyat məsafəsi: 3,600 km
Uçuş tavanı: 18.000 metr (59.000 fut)

Su-35 qırıcısının daşıya biləcəyi silahlar:
Əsas top: GSh-30-1 30 mm top

KAB-500KR və KAB-1500KR və GBU-500T və GBU-1000T monitor vasitəsi ilə idarəolunan bombalar
KAB-500L, KAB-1500L, GBU-500 və GBU-1000 lazerlə idarə olunan bombalar
KAB-500OD idarə olunan bomba
KAB-500S-E peyk vasitəsi ilə idarə olunan bomba

S-25 340 mm-lik raketi

Vympel R-73 30 km mənzilli qısa mənzilli hava-hava raketi
Vympel R-27 40 ilə 170 km mənzil arasında orta mənzilli hava-hava raketinin bütün versiyaları
Vympel NPO R-77 80 ilə 200 km mənzil arasında orta mənzilli hava-hava raketi
Vympel R-37M 400 km mənzilli hava-hava raketi
Kh-29 10-12 km arası mənzilli hava-yer raketi
3M-14AE 300 km mənzilli hava-yer raketi

Kh-36 120 km mənzilli qanadlı raketi
Kh-65SE 600 km mənzilli qanadlı raketi
Kh-SD 300-dən 1900 km-ə qədər olan qanadlı raketi

Kh-31A/AD 25-105 km mənzilli gəmi əleyhinə raketi
Kh-59 290 km mənzilli gəmi əleyhinə raketi
Kh-35U 300 km mənzilli gəmi əleyhinə raketi
3M-54AE1 300 km mənzilli gəmi əleyhinə raketi
Kh-61 300-600 km mənzilli gəmi əleyhinə raketi

Kh-25MP 60 km mənzilli antiradar raketi
Kh-31P 110 km mənzilli antiradar raketi
Kh-58 120 km-dən çox mənzilli anti-radar raketi

Daha çox oxuyun:
Hərbi Məlumat: Su-34 Qırıcı Bombardmançı

Sukhoi-35-in daha çox şəkilləri:

İngilis, rus, ərəb, fars və kürd dillərində Sukhoi-35 qırıcısı poster toplusu:

Mənbə:
Su27flankerfamily
Russia’s Su-35 Air Defense Fighter Is a Real Killer
Sukhoi Su-35
Key.Aero
Khibiny (electronic countermeasures system)