Sanksiyalar dövrü bitdi?

Vaşinqtonun getdikcə daha çox sanksiyalara arxalanması ilə bir çox hədəf dövlətlər öz iqtisadiyyatlarını bu cür məhdudiyyətlərə qarşı gücləndirməyə başlayıblar. Son onillikdə baş verən üç hadisə onları bu ehtiyaca xüsusilə güclü şəkildə inandırdı. 2012-ci ildə Birləşmiş Ştatlar ölkəni maliyyə cəhətdən təcrid etmək üçün İranı faktiki olaraq bütün beynəlxalq ödənişləri təmin edən qlobal bank mesajlaşma sistemi olan SWIFT-dən kəsdi. ABŞ-ın digər rəqibləri dərhal xəbər tutdular və növbəti ola biləcəkləri ilə maraqlandılar. Daha sonra, 2014-cü ildə Qərb ölkələri Krımı ilhaq etdikdən sonra Rusiyaya qarşı sanksiyalar tətbiq etdi və bu, təbii olaraq Moskvanı iqtisadi muxtariyyəti özünün əsas prioritetinə çevirməyə vadar etdi. Nəhayət, 2017-ci ildə Vaşinqton Pekinlə ticarət müharibəsi başlatdı və tezliklə yüksək texnologiya sektoruna sıçradı. Çinə yarımkeçirici nou-hau ixracını məhdudlaşdırmaqla Birləşmiş Ştatlar bütün rəqiblərinə onların kritik texnologiyalara çıxışının da məhdudlaşdırıla biləcəyi barədə siqnal verdi.

Bu üç epizod yeni bir fenomenə səbəb oldu: sanksiyalara mütəşəkkil müqavimət. ABŞ-ın digər ölkələrə qarşı sanksiyalar tətbiq etmək qabiliyyəti dünya ticarətində ABŞ dollarının üstünlüyündən və Amerikanın qlobal maliyyə kanallarına yüksək dərəcədə nəzarət etməsindən irəli gəlir.

Bu baxımdan ABŞ-ın əleyhdarlarının Amerikanın bu üstünlüklərini azaldan belə maliyyə yenilikləri axtarmaq çox məntiqlidir. Getdikcə belə ölkələr onları valyuta mübadiləsi müqavilələrində, ödəniş sistemlərində, alternativ SWIFT və rəqəmsal valyutalarda tapırlar.

Ölkələrin sanksiyalara daha davamlı olmasının bir yolu, onlara ABŞ dollarından yan keçməyə imkan verən ikitərəfli valyuta svoplarıdır. Valyuta svop əməliyyatları mərkəzi bankları bir-biri ilə birbaşa əlaqələndirir və ticarət üçün üçüncü valyutaya ehtiyacı aradan qaldırır.

2020-ci ildə Çin ilk dəfə olaraq Rusiya ilə ticarətinin yarıdan çoxunu ABŞ dollarından başqa valyuta ilə həyata keçirdi və bu kommersiya mübadilələrinin əksəriyyətini ABŞ sanksiyalarından azad etdi. Rusiya və Çinin yuan və rubldan istifadə edərək ödəniş kanallarını inkişaf etdirməsi heç kəsi təəccübləndirməməlidir. 2020-ci ilin mart ayında üzvlərinə Çin, Hindistan və Rusiyanın daxil olduğu beynəlxalq siyasi təşkilat olan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı dollar və ABŞ sanksiyalarından yan keçmək üçün öz milli valyutalarında ödənişlərin inkişafına üstünlük verib.
Vaşinqton və Pekin arasında münasibətlərin fəlakətli vəziyyətini nəzərə alsaq, Çinin ABŞ dollarından imtina etmək istəyinin artması başa düşüləndir. Lakin ABŞ-ın müttəfiqləri də valyuta mübadiləsi sövdələşmələri edir.

2019-cu ildə Hindistan Rusiyadan S-400 zenit-raket kompleksləri alıb. 5 milyard dollarlıq müqavilə, şübhəsiz ki, ABŞ-ın ilk sanksiyalarına qarşı sanksiyaları endirmək məqsədi daşıyırdı. Amma Dehli və Moskva hələ sovet dövründən qalmış valyuta mübadiləsi sazişini yenidən bərpa ediblər. Hindistan Rusiya raketlərini rubl və hind rupisinin qarışığından istifadə edərək alıb və bununla da razılaşmanı pozmaq üçün istifadə oluna biləcək ABŞ sanksiyalarından yayınıb.

Ölkələrin özlərini sanksiyalardan qorumağın başqa bir yolu qeyri-Qərb ödəniş sistemlərinin inkişafıdır. Nə qədər ki, dünya ölkələri Qərb maliyyə kanallarından, xüsusilə SWIFT-dən istifadə etməyə davam edəcək, onlar məhdudiyyətlərdən sığortalanmayacaqlar. Bir ölkənin SWIFT-ə çıxışını tamamilə bağlamaq ABŞ-ın məhdudlaşdırıcı arsenalında “nüvə variantıdır”. Yalnız bir dəfə İrana qarşı istifadə olunub. Buna görə də, Qərb ölkələri onları SWIFT-dən tamamilə ayırmaq qərarına gələrsə, Çin və Rusiya təcili olaraq maliyyə mesajlaşma sisteminə öz alternativlərini hazırlayır.
Sərhədlərarası Banklararası Ödəniş Sistemi kimi tanınan Çin alternativi hələ SWIFT ilə rəqabət apara bilməz.

ABŞ rəqiblərinin sanksiyalardan yayınmaq üçün istifadə etdikləri üçüncü vasitə rəqəmsal valyutadır. Çin bu sahədə liderlik edir. Təxminən 300 milyon çinli artıq Pekin, Şanxay və Şençjen də daxil olmaqla ölkənin 20-dən çox şəhərində rəqəmsal yuandan istifadə edir. Bu rəqəmsal valyuta Çinin mərkəzi bankı tərəfindən buraxılır və Çin vətəndaşlarının mobil telefonlarında saxlanılır. 2022-ci ildə Pekində keçirilən Qış Olimpiya Oyunları yeni valyuta üçün sınaq meydançasına çevrildi: Olimpiya məkanlarında ödənişlər Visa kartı və ya rəqəmsal yuan vasitəsilə həyata keçirilməli idi. Çin rəqəmsal valyuta mexanizmi sürətlə inkişaf edir, proqnozlara görə 2030-cu ilə qədər bir milyard insan rəqəmsal yuandan istifadə edəcək.
Rəqəmsal yuan sanksiyalardan qorunur. ABŞ-ın başqa ölkənin mərkəzi bankı tərəfindən buraxılan virtual pulların istifadəsini məhdudlaşdırmaq imkanı yoxdur.

Çinin mərkəzi bankı ABŞ dollarının hegemonluğuna meydan oxumaq üçün rəqəmsal yuana dair ambisiyalarını gizlətmir. Amma bu yol çox dik görünür. Rəqəmsal yuan sürət qazansa da, kiçik qlobal fenomen olaraq qalır. Üstəlik, Çinin son iqtisadi tənəzzülü və RMB-nin konvertasiya qabiliyyətinin olmaması ölkəni investorlar üçün daha az cəlbedici edir.

Parçalanmış qlobal maliyyə mənzərəsinin genişlənməsi həm Amerika diplomatiyasını, həm də ABŞ-ın milli təhlükəsizliyini təhdid edir. Sanksiyaların effektivliyinə xələl gətirməklə yanaşı, onlardan qorunan maliyyə kanallarının meydana çıxması ABŞ-ın qeyri-qanuni qlobal beynəlxalq maliyyə fəaliyyətinin aşkarlanması baxımından getdikcə daha çox “kor nöqtələrinin” olması deməkdir. Şübhəli xüsusiyyətlərə malik olan və ya müəyyən ölkələrdən gələn maliyyə əməliyyatlarını izləmək terrorizmlə mübarizədə həyati əhəmiyyət kəsb edir. Nüvə silahlarının yayılmasına töhfə verən qurumlar arasında maliyyə köçürmələrinin müəyyən edilməsi də nüvə silahının yayılmaması məsələlərini izləməyə kömək edir.

Amma yenə də bütün bunlar birlikdə o deməkdir ki, növbəti onillikdə ABŞ-ın birtərəfli sanksiyaları öz effektivliyini itirəcək. Daha effektiv alternativ Yaponiya, ABŞ, Aİ ölkələri və digər həmfikir güclərin dəstəklədiyi çoxtərəfli tədbirlər ola bilər. Bu sanksiyaların layihələndirilməsi daha çətindir, lakin onların hədəf aldığı ölkələrə keçmək daha çətindir. Hətta Çin eyni vaxtda Avropa, Amerika və Yaponiya bazarlarına çıxışını itirməyə tab gətirə bilməzdi. Uğurlu ssenaridə çoxtərəfli sanksiyaların tətbiqi onların effektivliyini artırmaq üçün qlobal sistemin yaradılmasına töhfə verəcək. Bu tip mövcud qurumlar artıq dəniz hüququ, narkotiklərlə mübarizə və qaçqınların köçürülməsi kimi qlobal əməkdaşlıq tələb edən məsələlərlə məşğuldur. Nə üçün konkret olaraq sanksiyalar üçün daha bir belə beynəlxalq qurum yaratmayaq?
Belə bir təşkilat Qərb maliyyə kanallarını bununla bağlı yaranan çətinliklərə cavab vermək üçün uyğunlaşdırmaq gözü ilə sanksiyalara qarşı müqaviməti təhlil edəcək. O, həmçinin inkişaf etməkdə olan ölkələrə xüsusi diqqət yetirməklə sanksiyaların təsirlərini öyrənəcək. Çin yaxşı başa düşür ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin Qərb maliyyə kanallarına sadiq qalmaq və ya ondan imtina etmək qərarı onun ABŞ-ın maliyyə hegemonluğunu sarsıtmaq ambisiyasında mühüm əhəmiyyət kəsb edəcək.

Mənbə