Fələstin münaqişəsinin “iki dövlət” həllinin hansı ölçüləri var?

Qəzzanın İslami müqaviməti ilə sionist rejim arasında Əl-Əqsa Fırtınası döyüşünün getdiyi günlərdə, ekspertlər tərəfindən müharibənin sona çatması və hətta fələstinlilərlə İsrail arasında münaqişənin sona çatması üçün həll yollarının təqdim edilməsi ilə bağlı müxtəlif rəy və təhlillər və fikirlər dünyadakı strateji işlərin prosesini təqdim etdi. Bu fikir və həll yollarının bir tərəfində İslam müqavimətinin baxışına bənzər və əsasən Fələstin həllini yalnız silahlı müqavimət və bütün Fələstinin azadlığı uğrunda mübarizədə hesab edən ekspertlər və mərkəzlər tərəfindən verilən fikirlər var. Digər tərəfdən İsrailin haqqı olduğuna dair fikirlər var. O, özünümüdafiəyə inanır və fələstinlilərlə dinc yaşamağı praktiki olaraq qeyri-mümkün hesab edir. Bu fraksiya bütün dünyada və xüsusən də İsrail daxilində saxta İsrail dövləti qurulandan bəri “ərəb yaxşıdır, ərəb ölüb” şüarını səsləndirən yəhudilərin radikal və ifrat qruplaşmasıdır.

Amma bu münaqişənin sona çatması ilə bağlı səslənən fikir və mülahizələrin başqa bir növü də əsasən solçuların təklif etdiyi və tədricən Qərbdə və İsrail daxilində rəğbət qazanan “iki dövlət – iki millət” həllidir. Qəzza və İordan çayının qərb sahilində müəyyən coğrafi sərhədi olan Fələstinin qəbul edilməsini və işğal olunmuş ərazilərdə İsrail üçün rəsmi sərhədləri 48, atəşkəs və iki xalqın bir-birinin qonşuluğunda yaşamasını istəyən bir baxış bucağı Fələstindəki vəziyyətin pisləşməsini və 75 illik döyüşün qarşısını almağın yeganə yolu bilir.

1967-ci il sərhədlərində Fələstin dövlətini sabitləşdirmək üçün ilk cəhdləri 80-ci illərdə görmək olar. İordaniya Kralı ilə Fələstin Azadlıq Təşkilatı (Fələstin Azadlıq Təşkilatı) arasında yaranan fikir ayrılıqları Fələstin rəhbərliyinin İordaniyanın işğal olunmuş ərazilərdə təsirinə qarşı çıxmasına səbəb oldu və İordaniya Krallığı da problemi özləri həll etmək üçün fələstinliləri və Fələstin Azadlıq Təşkilatını tərk etməyə qərar verdi. Fələstin rəhbərliyi öz torpaqlarına sahiblik məsələsini həll etmək üçün 1982-ci ildə 1967-ci il sərhədləri əsasında Fələstin dövlətinin yaradılmasını qəbul etmiş, lakin işğal olunmuş ərazilərlə bağlı heç bir iddia irəli sürməmişdir. Belə olan halda Qəzza və bütün İordan çayı istisna olmaqla, praktiki olaraq işğal olunmuş torpaqlar İsrailin əlində qalacaq və buna iddia etməmək İsrailin orada mövcudluğunu qəbul etmək demək olardı. 2017-ci ildə HƏMAS 1967-ci il sərhədləri daxilində İsrail dövlətini tanımadan Fələstin dövlətinin yaradılması ideyasını qəbul etdi. Həmin ilin may ayında HƏMAS-ın o vaxtkı siyasi ofisinin rəhbəri Xalid Məşəl Qətərin paytaxtı Dohada keçirilən iclasda sənəd təqdim etdi və HƏMAS-ın 1967-ci il sərhədlərində Fələstin dövlətinin yaradılmasını tanıdığını bildirdi.

İsrail Fələstin dövlətinin beynəlxalq səviyyədə tanınması üçün Fələstin liderlərinin, xüsusilə də HƏMAS liderlərinin hərəkətlərini fələstinlilərin birtərəfli hərəkəti və iki dövlətli həll yolu ilə bir araya sığmayan hesab edib. 2009-cu ildə “The New York Review of Books” qəribə və mübahisəli məqaləsində bildirmişdi ki, sorğular ardıcıl olaraq israillilərin və fələstinlilərin əksəriyyətinin danışıqlar yolu ilə iki dövlət sazişinin lehinə olduğunu, lakin iki dövlətli həll yolundan məyus olduğunu göstərir. 2014-cü ildə fələstinlilərin 60 faizi milli hərəkatlarının son məqsədinin “çaydan dənizə qədər bütün tarixi Fələstini geri qaytarmaq üçün çalışmaq” olduğunu söylədi və 27 faizi işğala son qoymaq üçün iki dövlət razılaşması ilə razılaşdı.

Digər tərəfdən, fələstinli mühacirlərin geri qayıtmasına icazə verilməməsi və İordan çayının qərb sahilindəki İsrail yaşayış məntəqələrinin bir hissəsi olduğu bəndinin qəbul edilməsi ilə israillilərin səsləri arasında onların yalnız 35%-i iki hökumətin qurulmasına razılıq verib. Buna görə də, bu sorğunun nəticələri göstərir ki, fələstinlilərin yalnız 27%-i və israillilərin 35%-dən ibarət azlıq bu həll yolu ilə razılaşır və Fələstin münaqişəsinin həllinə dair siyasi və beynəlxalq planlar, Fələstin münaqişəsinin həlli ilə bağlı siyasi və beynəlxalq planlar təsirli olmayacaq. Beləliklə, bu həll yolu praktiki olaraq faydasızdır.

Bununla bağlı müzakirələr və fikirlər davam etdirildi. Qəsəbələrin salınması, ekstremist hökumətin və ekstremist yəhudi fiqurlarının yaradılması, İordan çayının qərb sahilində zorakılığın artması və Seyf əl-Döyüşü ilə birlikdə Yəhudeya və Samariyanın ilhaqı planı da daxil olmaqla İsrail daxilindəki hadisələrin gedişatı, bu strategiyanın həyata keçirilməsinin hələ də gözləniləndən uzaq olduğunu göstərdi. Bu planla razılaşmaq üçün hər iki tərəfin minimal fikirlərini qəbul etsək belə, fələstinli və israilli müxaliflərin bu plana qarşı hay-küy salması, məyusluq və uğursuzluq hissi onun düzgün həyata keçirilməsinə mane olacaq.

Nəhayət, Fələstin Siyasət Araşdırma və Sorğu Mərkəzinin 2021-ci ildə dərc etdiyi sorğu göstərdi ki, fələstinlilərin 39 faizi iki dövlətli həll yolunu dəstəkləyir, 59 faizi isə buna qarşıdır. Rand Korporasiyası tərəfindən 2021-ci ildə dərc edilən başqa bir hesabatda, siyasi spektrdə israillilərin 60 faizinin iki dövlətli həllə qarşı çıxdığı müəyyən edilmişdir.

Fələstinlilər arasında yüzdə 12, israillilər arasında isə iki dövlətli həll yolunun qəbul edilməsi lehinə yüzdə 5 artım siyasətçilərə bir məqamı çatdırdı ki, bu da ictimai qəbulu artırmaq və iki dövlətli həll yolunu asanlaşdırmaq idi. Buna görə də beynəlxalq İsrail solçuluğu və ərəb ölkələri arasında dünyəvi baxışlar belə bir məqamı çatdırır ki, bu münaqişəyə son qoymağın və Fələstin ilə İsrail arasında tam atəşkəsin əldə edilməsinin yeganə yolu hər iki tərəfin bir-birini tanıması və iki xalqın bir-birinin qonşuluğunda yaşamasıdır.

Bu hərəkatın xəbər və təhlil bazaları davamlı olaraq inkişaf edir və eyni həlli ödəyir və istər İsraildən, istərsə də müqavimət qüvvələrindən istənilən tərəfdən ekstremizmi və müharibəni pisləyir. Amma reallıqda işğal tarixi boyu baş verənlər və ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə Fələstin-İsrail danışıqlarının səmərəsiz nəticələrindən əldə edilənlər göstərir ki, iki dövlətli həll, təsdiq olunsa belə, hər iki tərəfdə qəzəb və nifrət dalğası oyanacaq. Qəbulda hər hansı razılaşmanı rədd edir; Müqaviməti dəstəkləyən fələstinlilər indi özünüidarə təşkilatının rəhbəri kimi Mahmud Abbasdan 75% narazıdırlar və onun İordan çayının qərb sahilində işğalın artmasına görə məsuliyyət daşıdığını bildirirlər. İsraillilər həmçinin HƏMAS və İslami Cihad da daxil olmaqla müqavimət qüvvələrini azad etmək üçün iki dövlətli həll yolunu Qəzzada potensial təhlükə və İordan çayının qərb sahilindəki mühacirlər üçün əbədi təhlükə və bunu qəbul edən istənilən hökumət mütləq təzyiqdən istifadə edəcəyini hesab edirlər. Onlar buna Knessetdə və ya işğal olunmuş ərazilərdə nümayişlər və oturaq aksiyalarla siyasi reaksiya verəcəklər.