31 ildən sonra yenədə Tehran danışıqları!
Azərbaycan prezidenti və Ermənistanın baş naziri iki ölkə arasındakı problemləri 3+3 danışıqları çərçivəsində həll etməyə hazır olduqlarını bəyan ediblər. Bu işçi qrupun ilk iclası tezliklə Tehranda keçiriləcək. Bu danışıqlar Qafqazın gələcəyinin taleyinin müəyyənləşdirilməsi baxımından çox önəmlidir və danışıqlar aparan tərəflərin hər biri tələblərinin nə dərəcədə yerinə yetiriləcəyini müzakirə edəcək.
Son bir neçə yüzillikdə Qafqaz bölgəsi İran və Osmanlı hökumətlərinin təsiri altında olan bölgə kimi tanınırdı və təxminən iki əsr əvvəl Rusiya Çar imperiyası da bu qrupa əlavə edilmişdir ki, iddia oluna bilər ki, son iki əsrdə Qafqazda baş verən proseslər İran, Osmanlı İmperiyası və Rusiya üçbucağındakı proseslərin funksiyası olmuşdur, lakin Sovet hakimiyyətinin qurulması Qafqazda Rusiyanın çəkisini çox ağır etmişdir və bu hökumətin siyasəti Qafqazı İran və Türkiyədən ayırmağı bacarmışdır.
Lakin 1990-cı illərdə Sovet İttifaqının dağılması İran və Türkiyə kimi regional aktorların rolunun əhəmiyyətini bir daha artırdı və bu iki ölkəni Birinci Qarabağ müharibəsinə (1992-1994) gətirib çıxaran münaqişədə rol oynamağa məcbur etdi. İran İslam Respublikası iki yeni respublika olan Azərbaycan və Ermənistanla güclü əlaqələri sayəsində iki respublika arasında mübahisələri həll edən ilk səlahiyyətli orqana çevrilib və bu yolda bir sıra atəşkəs və əsirlər mübadiləsinə nail olub. Lakin bunun ən mühüm nailiyyəti diplomatik nümayəndəliyin 1992-ci ilin mayında Tehranın bəyanatını yayması və Bakı ilə İrəvan arasındakı fikir ayrılıqlarının aradan qaldırılması üçün danışıqlara başlamaq üçün iki ölkə başçılarının razılığını alması oldu. Bu məsələ Amerika Birləşmiş Ştatları da daxil olmaqla, regiondankənar güclərə bağlı qüvvələrin müdaxiləsi və nəhayət, birinci Qarabağ müharibəsinin başa çatması və atəşkəs rejiminin yaradılması ilə bir qrup dövlətlə mübahisələrin həlli nəticəsində uğursuzluğa düçar olmuş bir proses idi. Minsk qrupuna Belarus, Almaniya, İtaliya, İsveç, Finlandiya və Türkiyənin nümayəndələri həvalə edildi; Lakin bu qrup üç onillik fəaliyyəti dövründə heç bir nailiyyət əldə edə bilmədi.
Bu üç onillikdə qondarma Artsax Respublikasının (Dağlıq Qarabağ) mövcudluğu Azərbaycan Respublikası və Ermənistanın iki ölkəsinin hakimiyyət orqanlarına iki ölkə arasında mövcud olan məsələləri və mübahisələri həll etmək imkanına mane oldu. Qarabağ ki, bunların bir çoxu bu üç onillikdə unudulmuş, lakin ikinci Qarabağ müharibəsinin başlaması və bu bölgənin Azərbaycan Respublikasının ərazisinə qaytarılması ilə iki ölkə arasında, o cümlədən sərhəd xətlərinin müəyyən edilməsi, daşıma yollarının təyin edilməsi, hüquqi, məhkəmə və diplomatik sistem daha ciddiləşdi və Bakı ilə İrəvan arasında birbaşa danışıqlara gedən yol asanlaşdı.
Lakin Qafqazın geosiyasi vəziyyəti ənənəvi regional güclərin (Rusiya, Türkiyə və İran) maraq və məqsədləri nəzərə alınmadan bu cür hərəkətlərin həyata keçirilməsini qeyri-mümkün edir. Qafqazın ən nüfuzlu hökuməti kimi Rusiya 2020-ci il müharibəsindən sonrakı proseslərdə Azərbaycan və Ermənistan hakimiyyətləri üçün istinad nöqtəsi oldu, lakin Ermənistanda son illərdə baş verən siyasi proseslər Yerevanla Moskva arasında sürətli məsafənin əlamətlərini göstərir; Digər tərəfdən, Rusiyanın son illər apardığı siyasət ermənilər tərəfindən o dərəcədə kəskin etirazla qarşılanıb ki, Ermənistan hakimiyyəti Rusiyanın ağır kölgəsi altında danışıqların gedişindən narazılıqlarını bəyan edib və Avropa İttifaqına müraciət etməyi təklif ediblər, lakin acı təcrübəyə malik Azərbaycan Respublikası Qeyri-regional güclərin müdaxiləsini təcrübədən keçirərək və Minsk Qrupunun neytral fəaliyyətini xatırlayaraq, bu təkliflə razılaşmadı, xüsusən də Avropa İttifaqının rəsmiləri bu təkliflə razılaşmadı. Son hadisələr və onların belə bir çərçivədə rolu yəqin ki, erməni tərəfinin sövdələşmə gücünün artırılması ola bilər. Regiondankənar güclərin cəlb edilməsi mübahisələrin həlli prosesini ləngitməklə yanaşı, yəqin ki, yeni böhranların yaranması üçün platformaya çevrilə bilər, ona görə də hər iki tərəf problemlərin regional çərçivədə həllinə razılıq verib və 3+3 platformasında iştirak etməyə hazır olduqlarını bəyan ediblər.
Sahədə baş verən proseslərə və bölgənin siyasi atmosferinə nəzər saldıqda müşahidə edilir ki, tərəflər ən balanslı nöqtədə ikən hazırkı vəziyyət “Tehran Bəyannaməsi 71”in davamı kimi qəbul edilməlidir. Birinci Qarabağ müharibəsi hələ başlamamışdı, hər iki tərəfdən maddi və insan itkiləri baş verməmişdi. On minlərlə məcburi köçkün azərbaycanlı (30 il ərzində) və ermənilər (son bir ayda Qarabağı tərk etmişlər) hələ də öz evlərində yaşayırdılar. Amma indi, 31 ildən sonra bu hadisələrdən sonra Qarabağ bölgəsi əhalidən boşdur və onun taleyi yenidən Tehranın danışıqları ilə bağlıdır!
Danışıqların bu raundunda tərəflərin hər birinin hansı məqsədləri güdəcəyi bir daha müzakirə edilməli olan məsələdir.
Müəllif Barəsində:
Rəy