Suriya Amerika qamçısının altında; Ölümcül sanksiyalar

1940-cı ildə Almaniyaya qarşı tətbiq olunduqdan təxminən 83 il sonra iqtisadi sanksiyalar Vaşinqtonun arsenalında düşmən dövlətləri məcbur etmək üçün ən çox istifadə olunan vasitəyə çevrildi. Xüsusilə dolların dominant dünya valyutası kimi güclənməsi, 1975-ci ildə neftə bağlanması və 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra daha da güclənməsindən sonra sanksiyalar hərbi müdaxilələrə paralel və ya alternativ siyasətə çevrilib.

ABŞ-ın bu maliyyə və iqtisadi silahı Suriyanın onilliklər ərzində əziyyət çəkməsinə səbəb olub, lakin son illərdə onun təsiri xüsusilə 2019-cu ildən sonra ölümcül olub.

Sanksiyalar tibbdən tutmuş təhsilə, enerjiyə, rabitəyə, kənd təsərrüfatı və sənayeyə, Suriya və Türkiyədə fevralın 6-da səhər saatlarında baş vermiş zəlzələ kimi fövqəladə vəziyyətlərə qədər iqtisadiyyatın bütün həyati sektorlarını əhatə edir, hansı ki, minlərlə dinc sakinin ölümünə, böyük yaralanmalara və minlərlə evin dağılmasına səbəb olmuşdur.

Qərbin sanksiyalarının təsiri və ABŞ-ın Suriyanı hərbi işğalı ölkə iqtisadiyyatını çökdürdü və bu xarakterli böyük təbii fəlakətlərə cavab vermək qabiliyyətini zəiflətdi. Fevralın 6-da Yaxın Şərq Kilsələri Şurasının Dəməşqin faciəli zəlzələnin humanitar nəticələrinin öhdəsindən gələ bilməsi üçün Suriyaya qarşı sanksiyaların dərhal ləğvi tələbi irəli sürməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirir.

1979-cu ildə Suriya ilk dəfə Vaşinqton tərəfindən terrorizmi dəstəkləyən dövlət elan edildikdən və ABŞ-a mal və texnologiya ixracı qadağan edildikdən sonra ona sanksiya qoyuldu. Bu, İran-İraq müharibəsi (1980-1988) zamanı Suriyanın İrana verdiyi dəstəyin cəzası idi ki, bu da Fars körfəzi monarxiyalarından maliyyə yardımının dayandırılmasına (ildə təxminən 1,5 milyard dollar) və “səksəninci illərin böhranı” kimi tanınan boğucu iqtisadi böhrana səbəb oldu.

Suriyada qısamüddətli iqtisadi rifah dövründən (2000-2010-cu illər arasında xalis daxili məhsul təxminən 49 faiz artıb) on ildən az bir müddət sonra 2011-ci ildə xaricdən dəstəklənən müharibə Suriya iqtisadiyyatını çökdürdü. Geniş yayılmış zərər həm döyüşlər zamanı iqtisadi obyektlərin və sektorların birbaşa məhv edilməsi, həm də ABŞ-ın təşəbbüsü ilə Suriyada yerli əczaçılıq və tibb sənayesini hədəf alan 2019-cu ildə Sezar Qanununun və keçən ilki Kaptaqon Qanununun qəbulu ilə zirvəyə çatdı.

İkiqat boğulma

ABŞ və onun Aİ və NATO müttəfiqlərinin ölkələrə xarici iqtisadi blokada tətbiq etmək üçün iqtisadi sanksiyalardan istifadə etdiyi əksər hallardan fərqli olaraq, Dəməşqə qarşı sanksiyalar əlavə daxili blokada ilə müşayiət olunur.

Bu, Suriyanın şimal-şərqindəki neft ehtiyatlarına və kritik kənd təsərrüfatı sahələrinə – “Şamın çörək səbəti”nə xarici hərbi nəzarət vasitəsilə əldə edilir – hansı ki, ABŞ-ın həyata keçirdiyi və kürdlərin çoxluq təşkil etdiyi Suriya Demokratik Qüvvələrinin (SDQ) “Muxtar İdarəsi”ndə nəzarət altında olanlardı.

Beləliklə, Dəməşqi neftdən (əsas valyuta mənbəyi) məhrum edərək, ikiqat boğulmağa məruz qalır. Enerji satışı Suriyanın ixrac gəlirlərinin təxminən dörddə birini təşkil edir və daxili bazar ehtiyaclarının 90 faizini ödəyir. Müharibədən əvvəl, 2010-cu ildə Suriyada 4 milyon ton buğda istehsal olunurdu ki, bu da özünü ərzaqla təmin etmək və yerli dolanışıq üçün strateji kənd təsərrüfatı məhsuludur və onun təxminən dörddə biri sonra ixrac edilir.

Bu gün ölkə nəinki həyati əhəmiyyət kəsb edən kənd təsərrüfatı torpaqlarına çıxışını itirib, həm də Qərb sanksiyaları Dəməşqin əhalisini qidalandırmaq üçün bu əsas qidaları idxal etməsinə mane olur.

Bu, hazırda müasir tarixinin ən ağır həyat, iqtisadi və sağlamlıq böhranlarından birini yaşayan və gündəlik çörək və dərman ehtiyaclarını ödəyə bilməyən Suriya xalqına blokadanın təsirini daha da artırıb.

Məlumatlı mənbələr “The Cradle“-a deyirlər ki, Dəməşq əsas malları almaq üçün ikiqat yük daşıyır, çünki onları birbaşa idxal etmək mümkün deyil, bu da Suriya hökumətini ABŞ və Avropa sanksiyalarından yan keçmək üçün broker firmalarından istifadə etməyə məcbur edir.

Mənbələr Dəməşqə buğda tədarükündə Rusiyanın həlledici roluna işarə edir, lakin bu, həm də yüksək nəqliyyat haqları şəklində maliyyə yükü ilə gəlir. Eynilə, İran Suriyaya nefti kredit xətti ilə tədarük edərkən, o, daşımaları gecikdirməklə (məsələn, Cəbəllütariq və Yunanıstanda) və ya iştirak edən neft tankerlərini ABŞ-ın sanksiya siyahısına salmaqla ABŞ səlahiyyətlilərinin təqiblərinə məruz qalan özəl şirkətlər tərəfindən nəql edilir.

Sanksiyalar çərçivəsində Suriya Vaşinqtonun aparıcı rol oynadığı müharibədə məhv edilmiş kənd təsərrüfatı, sənaye, enerji, təhsil və səhiyyə kimi əsas sektorlarını bərpa etməkdə böyük çətinliklə üzləşir. Dəməşq boğulduğu yerdən çıxmaq üçün regional alternativlər və vasitəçi şirkətlər axtarmağa və ya Rusiya və ya İran kimi dost ölkələrdən yardım almağa məcbur olub.

Bunun, əlbəttə ki, ABŞ üçün mənfi cəhətləri var, çünki bu, Suriya ilə Vaşinqtonun düşmənləri arasında daha sıx siyasi və iqtisadi əlaqələrin qurulmasına kömək edir. Məsələn, bu gün İran şirkətləri Suriyada yeni elektrik stansiyalarını saxlayır və tikirlər.

Sanksiyadan sonra sanksiyalar

Suriyaya qarşı birtərəfli sanksiyaların əksəriyyəti 2011-ci ilə təsadüf edir, o zaman ABŞ prezidenti Barak Obama Suriya Hesabatlılığı Aktı (2004) çərçivəsində mövcud cəza tədbirlərini genişləndirdi. Yeni sanksiyalara uçuş qadağası, neft ixracına məhdudiyyətlər, müəssisələr və fiziki şəxslər üçün maliyyə məhdudiyyətləri, Suriyanın xaricdəki aktivlərinin dondurulması, Suriya rəsmiləri və biznes liderlərinin səyahət qadağası və Dəməşqlə diplomatik əlaqələrin kəsilməsi daxildir.

2019-cu ildə ABŞ Suriya üçün Sezar Aktını qəbul edərək, Vaşinqtona milliyyətindən asılı olmayaraq, Suriya ilə iş görən, infrastruktur və enerji layihələrində iştirak edən, Suriya hökumətinə dəstək verən və ya mal tədarükü ilə məşğul olan hər kəsə sanksiya tətbiq etmək səlahiyyəti verdi. və ya Suriya ordusuna xidmətlər.

ABŞ Konqresi tərəfindən 2022-ci ildə Suriyada xaricdən dəstəklənən bədnam yaraqlılar tərəfindən qeyri-qanuni narkotik ticarəti ilə mübarizə üçün qəbul edilən Kaptaqon Aktın mənşəyində Dəməşqi günahlandırmaq cəsarətinə malikdir və ölkənin məşhur əczaçılıq sənayesindən qalanları məhv etmək məqsədi daşıyır.

2011-ci ildə Aİ Suriyaya silah, mal və enerji texnologiyalarının ixracına qadağa qoyub. O, həmçinin Suriya nefti və minerallarının idxalına və Suriyanın enerji sektoru ilə hər hansı kommersiya və maliyyə əməliyyatlarına qadağa qoyub. Bu sanksiyalar 2018-ci ildə aktivlərin dondurulması və kimyəvi silahdan istifadədə iştirak etdiyi iddia edilən fiziki və hüquqi şəxslərin ölkəyə girişinə qadağa daxil olmaqla genişləndirilib.

Böyük Britaniya Suriya AB-dən çıxdıqdan sonra ona qarşı paralel sanksiyalar tətbiq etdi və Kanada, Avstraliya və İsveçrə də daxil olmaqla, bir sıra müttəfiq dövlətlər buna qoşuldu. Suriyaya qarşı müharibədə maliyyə və maddi yardım göstərən ərəb ölkələri, o cümlədən Qətər və Səudiyyə Ərəbistanı Dəməşqə qarşı sanksiyaların öz versiyalarını təqdim ediblər.

Humanitar böhran

Suriyada humanitar və yaşayış şəraitinin dəhşətli dərəcədə pisləşməsi – beynəlxalq hüququ və konvensiyaları pozan repressiv birtərəfli sanksiyaların birbaşa nəticəsidir – BMT-nin birtərəfli məcburi tədbirlər və insan hüquqları üzrə xüsusi məruzəçisi Alan Dovanı sanksiyaların təsirini qiymətləndirmək üçün 2022-ci ilin 30-dan noyabrın 10-a dək Dəməşqə göndərməyə vadar etdi.

Xüsusi məruzəçi Suriyaya 12 günlük səfərindən sonra verdiyi bəyanatda birtərəfli sanksiyaların ölkədə cəmiyyətin bütün təbəqələrinə dağıdıcı təsiri barədə ətraflı məlumat verib.

Duvan Suriya əhalisinin 90 faizinin hazırda yoxsulluq həddinin altında yaşadığını, qida, su, elektrik enerjisi, yaşayış, yemək bişirmək və qızdırmaq üçün yanacaq, nəqliyyat və səhiyyə imkanlarının məhdud olduğunu bildirib və ölkənin böyük beyin böhranı ilə üzləşdiyi qtisadi çətinliklərin artması səbəbindən xaricə axını barədə xəbərdarlıq edib.

“Həyati vacib infrastrukturun yarıdan çoxu ya tamamilə məhv edilmiş, ya da ciddi şəkildə zədələnmiş iqtisadiyyatın əsas sektorlarına, o cümlədən neft, qaz, elektrik enerjisi, ticarət, tikinti və maşınqayırma sahələrinə birtərəfli sanksiyaların tətbiqi milli gəliri silib, iqtisadiyyatın bərpası və yenidən qurulmasını zəiflətdi.”

BMT-nin məruzəçisi bildirib ki, xarici istehsalçılar və banklar tərəfindən ödənişlərin bloklanması və tədarükdən imtina edilməsi sanksiyalar nəticəsində yaranmış məhdud valyuta ehtiyatları ilə birləşərək, xüsusilə xroniki və nadir xəstəliklərin müalicəsi üçün dərman və ixtisaslaşdırılmış tibbi avadanlıqların ciddi çatışmazlığına səbəb olub.

O, xəbərdarlıq edib ki, içməli və suvarma suyu paylayıcı şəbəkələrin bərpası və inkişafı avadanlıq və ehtiyat hissələrinin çatışmazlığı səbəbindən dayanıb, əhalinin sağlamlığı və ərzaq təhlükəsizliyi üçün ciddi fəsadlar törədir.

“12 milyon suriyalının ərzaq təhlükəsizliyi ilə mübarizə apardığı indiki dramatik və hələ də pisləşən humanitar vəziyyətdə, insan hüquqlarına ciddi zərər verən və erkən bərpa, bərpa və yenidənqurma səylərinə mane olan bütün birtərəfli sanksiyaların dərhal ləğv edilməsinə çağırıram”.

“Birtərəfli sanksiyaların xoş niyyətinə istinad edən heç bir istinad əsas insan hüquqlarının pozulmasına haqq qazandırmır”, o əlavə edib və “beynəlxalq ictimaiyyətin Suriya xalqına həmrəylik və yardım göstərmək öhdəliyi olduğunu” vurğulayıb.

Suriyaya qarşı sanksiyaların ləğv edilməsi çağırışı

BMT-nin hesabatı 2019-cu ildən bəri Suriya iqtisadiyyatının 90 faizdən çox daraldığını və qiymətlərin 800 faizdən çox artdığını göstərərək, sanksiyaların hədəf aldığı Suriya sektorlarına daha çox işıq salır.

Dovan deyib ki, yüz minlərlə iş yeri itirilib və sanksiyalar “ərzaq, dərman, ehtiyat hissələri, xammal və ölkənin ehtiyacları və iqtisadiyyatın bərpası üçün zəruri olan əşyaların” ölkəyə girişini əngəlləyir. Bundan əlavə, Suriya “ərzaq ehtiyaclarını ödəmək üçün qonşu ölkələrlə müqayisədə 50 faizdən çox baha qiymət ödəyir”.

BMT-nin məruzəçisi ABŞ və Aİ-nin Suriyaya qarşı tətbiq etdiyi birtərəfli sanksiyaların dərhal ləğv edilməsinə çağırıb və onların beynəlxalq hüquqa görə qeyri-qanuni olduğunu vurğulayıb. “Beynəlxalq ictimaiyyəti, xüsusən də sanksiyaları tətbiq edən dövlətləri sanksiyaların dağıdıcı təsirlərinə diqqət yetirməyə və biznes və bankların qanunlara həddən artıq riayət etmələri problemini həll etmək üçün təcili və konkret addımlar atmağa çağırıram”, – o deyib.

Onun hesabatı açıq şəkildə göstərir ki, birtərəfli sanksiyaların və ticarət məhdudiyyətlərinin sərtləşdirilməsi Suriyada inflyasiyanın artması və yerli valyutanın dəyərinin 2010-cu ildə ABŞ dollarına qarşı 47 SYL-dən 2022-ci ildə 5000 lirədən çox davamlı azalması ilə uzunmüddətli iqtisadi böhrana səbəb olub.

Elektrik və su

Sanksiyalar həmçinin Dəməşqin xüsusilə ucqar və kənd yerlərində zədələnmiş infrastrukturu bərpa etməsinə mane oldu və gündəlik elektrik kəsilməsinə səbəb olan “elektrik çatışmazlığına” səbəb oldu.

BMT-nin hesabatında avadanlığın və ehtiyat hissələrin çatışmazlığı səbəbindən bərpası dayanmış ictimai su və suvarma sistemlərinin pisləşən vəziyyəti xüsusi olaraq qeyd edilir ki, bu da əhalinin sağlamlığı və ərzaq təhlükəsizliyinə ciddi təsir göstərir. Bildirilir ki, Suriyanın geniş ərazilərində içməli suyun olmaması ölkədə hazırda vəba xəstəliyinin yayılmasının səbəbidir.

Səhiyyə sektoru

Dovanın hesabatında həmçinin göstərilir ki, elektrik enerjisinin kəsilməsi həssas və bahalı tibbi avadanlıqların sıradan çıxmasına səbəb olub, kommersiya və maliyyə məhdudiyyətləri səbəbindən ehtiyat hissələri alına bilməyib. Suriyalıların yüzdə 14,6-nın xroniki və nadir xəstəliklərdən əziyyət çəkdiyini və çəkilmə səbəbiylə xüsusilə dializ, yüksək qan təzyiqi və diabetə ehtiyacı olan xərçəng xəstələri üçün anesteziyaya ehtiyacı olan dərmanların alınmasında xaricdə istehsal olunan maneələrin olduğunu, xarici dərman istehsalçılarının Suriyadan, eləcə də yerli dərman istehsalı üçün xammal və laboratoriya reagentlərinin idxalının mümkünsüzlüyünü göstərir.

Dərmanlar və tibbi cihazlar bilavasitə sanksiyalara məruz qalmasa da, lisenziyalaşdırma proseslərinin qeyri-müəyyənliyi və mürəkkəbliyi, eləcə də istehsalçılar və təchizatçılar tərəfindən sanksiyalar qorxusu, xüsusilə də Vaşinqtonun Kaptaqon Aktını qəbul etməsindən sonra həyati xilasetmə qərarlarına çıxışı çox çətinləşdirir.

Kənd təsərrüfatı və ərzaq təhlükəsizliyi

Su və enerji çatışmazlığı, maliyyə və ticarət məhdudiyyətləri səbəbindən gübrələr, toxumlar, pestisidlər, yem və kənd təsərrüfatı texnikası üçün ehtiyat hissələri kimi kənd təsərrüfatı məhsullarının miqdarı azalıb. Suriyanın məhsul istehsalı 2000-2011-ci illərdə ildə 17 milyon tondan 2021-ci ildə 11,9 milyon tona qədər azalıb.

Buğda məhsulu 2019-cu ildəki 3,1 milyon tondan 2022-ci ildə 1,7 milyon tondan aşağı düşüb. Suriya tarixən buğda ixracatçısı olsa da, indi onu vasitəçilər şəbəkəsi vasitəsilə idxal edərək Dəməşqin maliyyə yükünü xeyli artırır.

İsrailin maraqlarına xidmət edən strategiya

ABŞ və müttəfiqləri Suriyaya tətbiq etdikləri sanksiyaları yaramaz dövlətlərə öz siyasətlərini dəyişmək üçün təzyiq vasitəsi kimi əsaslandırırlar. Lakin ABŞ-ın bu siyasətinin bir çox ölkələrdə apardığı geniş təcrübə açıq şəkildə göstərir ki, sanksiyalar əsasən hökumətlərin əhalisini məhv etməklə onları tabe etmək üçün istifadə edilən siyasi alətdir.

Ümumdünya Ərzaq Proqramının (ÜƏP) məlumatına görə, Suriyaya qarşı sanksiyalar ciddi ərzaq böhranına gətirib çıxarıb, 12 milyon suriyalı – əhalinin yarıdan çoxu – ərzaq çatışmazlığı, 2,4 milyonu isə ciddi qida çatışmazlığından əziyyət çəkir.

Bu sanksiyalar Suriya xalqının həyati resurslarını tükəndirir, Dəməşqin bunu əsasən İsraillə münaqişəsi səbəbilə görür, Təl-Əviv Suriyanın yavaş-yavaş məhv edilməsinin ən böyük faydası kimi görünür. BMT-nin birtərəfli məcburi tədbirlər və insan hüquqları üzrə xüsusi məruzəçisi sanksiyaların təsiri ilə bağlı yekun hesabatını 2023-cü ilin sentyabrında BMT-nin İnsan Hüquqları Şurasına təqdim edəcək.

Mənbə