Rusiyanın alternativi və İranın rəqibi! Səudiyyə Ərəbistanı niyə Mərkəzi Asiyada nüfuzunu gücləndirir?
Səudiyyə Ərəbistanının Mərkəzi Asiyada, xüsusən də Tacikistanda nüfuzunun ən mühüm motivi İranın mövqeyini zəiflətmək, bu regionda yerli güclərin təsirinə alternativ olaraq dayaqlarını gücləndirmək, Çinlə qarşılıqlı əlaqədən siyasi və iqtisadi cəhətdən Rusiya və İrandan yan keçmək üçün sui-istifadə etməkdir.
Ötən avqust ayında Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyayev Səudiyyə Ərəbistanına səfəri və Səudiyyə Ərəbistanının vəliəhd şahzadəsi Məhəmməd bin Salman ilə görüşü zamanı əldə etdiyi səxavətli sövdələşmələr paketi ilə ölkəsinə qayıtdı. Çünki səudiyyəlilər Özbəkistanda 14 milyard dollarlıq layihələr vəd etmişdilər ki, bu layihələr qaz ehtiyatları ilə zəngin olan Özbəkistanda səxavətli təbii qaz hasilatı, həmçinin Səudiyyə Ərəbistanının özbək işçilərinin işləmək üçün immiqrasiyasını artırmaq öhdəliyi kimi vədləri ehtiva edir. Bununla belə, Mirziyayevin Ər-Riyadda imzaladığı ən mühüm saziş, ölkənin yerli enerji çatışmazlığından əziyyət çəkdiyi bir vaxtda Özbəkistanda 1,65 milyon evi elektrik enerjisi ilə təmin edəcəyi gözlənilən dünyanın ən böyük külək stansiyasının tikintisi layihəsidir. Özbəklər isti yaydan sonra qışda işıqlarının kəsilməsini gözlədiyi bir vaxtda layihə, Özbəkistanın şərqindəki Buxara bölgəsində 11 milyard dollar dəyərində atom elektrik stansiyası tikmək öhdəliyinin Moskva tərəfindən Ukrayna müharibəsindən sonra gücləndirilmiş beynəlxalq sanksiyalara görə qeyri-müəyyən hala gəldi bir vaxta təsadüf edir.
Bundan sonra bu razılaşma və layihə Səudiyyə Ərəbistanının Ər-Riyadın Orta Asiyada nüfuzunu gücləndirmək məqsədi ilə ciddi fəaliyyəti kimi ortaya çıxdı. Digər tərəfdən Mərkəzi Asiya regionu, Rusiya və Çinin nüfuz dairəsi sayılmaqla yanaşı, həm də İran və Türkiyənin fəaliyyəti və mövcudluğu üçün mühüm bölgədir. Səudiyyənin bu bölgədə nüfuz etməsi üçün görünür ki, o, təkcə Özbəkistanla kifayətlənmir.
Səudiyyə Ərəbistanı Mərkəzi Asiyanın qapılarını döyür!
1990-cı illərin əvvəllərində, Sovet İttifaqı onilliklər boyu sekulyar hökmranlığından sonra, dağıldı. Bu fürsətdən istifadə edən Səudiyyə Ərəbistanı, bölgədəki müsəlmanlar arasında dini nüfuzunu genişləndirmək üçün Mərkəzi Asiya ölkələrinə yaxınlaşmaqdan çəkinmədi. Bu səbəbdən Səudiyyənin mövcudluğunun ilk illəri məscidlərin və dini məktəblərin tikintisinin genişlənməsinə, dini təhsilin maliyyələşdirilməsinə və bölgədə öz təsirini artırmaq üçün xeyriyyə qurumlarının yaradılmasına şahid oluruq. Bu illər ərzində ikitərəfli münasibətlər müxtəlif formalarda olub. Səudiyyə Ərəbistanı ilə Mərkəzi Asiya ölkələri arasında iqtisadi əlaqələr son illərdə, xüsusən də Məhəmməd bin Salmanın 2017-ci ildə vəliəhd şahzadə kimi vəzifəyə başlamasından sonra artıb. Səudiyyə şahzadəsi ölkəsinin Mərkəzi Asiyadakı nüfuzunu artırmaq üçün səylərini gücləndirib və bu səyin səbəbi İranın nüfuzu ilə rəqabət, məhdudlaşdırmaq və regionun mərkəzində mövqe qazanmaq istəyidir ki, bu da getdikcə Çinin həmin bölgəyə daha çox diqqətini cəlb edir. Məsələn, Səudiyyə Ərəbistanı Krallığı Tacikistan və Qazaxıstana pul yatırıb ki, o, Çinin “Bir Kəmər Və Yol” planına sərmayələri ilə mövqe tutmağa çalışsın və İrana yer qoymasın. Bu səbəbdən Səudiyyə Ərəbistanı Qazaxıstanla münasibətlərini inkişaf etdirərək, bu ilin iyulunda prezident Qasım-Comərd Tokayevi Ər-Riyadda qarşıladı.
Səudiyyə Ərəbistanı Qazaxıstanda mühüm investisiya və inkişaf mənbəyidir, çünki Ər-Riyad bu ölkənin mühüm təbii sərvətləri ilə maraqlanır. Qazaxıstan volfram metal ehtiyatlarına görə dünyada birinci, uran və xrom filizi ehtiyatlarına görə ikinci yerdədir, bundan əlavə, kəşfiyyat və işlənmə mərhələsində olan manqan, gümüş, sink və qurğuşun ehtiyatları mövcuddur. Qazaxıstanın sürətlə inkişaf edən Çin bazarlarına yaxınlığı Səudiyyə tacirləri üçün əla investisiya fürsətidir, çünki Qazaxıstan dəmir və poladdan tutmuş ərzaq və kənd təsərrüfatına qədər müxtəlif sahələrdə 100-dən çox məhsulu hazırlaya bilər.
Ər-Riyad Qazaxıstanla yanaşı, İranla həmsərhəd olan Türkmənistana da üz tutub və Türkmənistan-Əfqanıstan-Pakistan-Hindistan (TAPI) boru kəmərinin tikintisi üçün ona kredit verib. Krallığın Türkmənistanla bir sıra əməkdaşlıq sazişləri var, o cümlədən təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq sazişləri, idman və hava əlaqəsi üzrə sazişlər, Aşqabad hökuməti ilə Səudiyyə Ərəbistanı İnkişaf Fondu arasında Türkmənistanda layihələrin maliyyələşdirilməsinə dair anlaşma memorandumları və əlavə olaraq, siyasi məsləhətləşmələrlə bağlı anlaşma.
Tacikistana gəlincə, onların ötən illərdə İranla ixtilafı Səudiyyə Ərəbistanı ilə daha sıx münasibətlərə gətirib çıxardı və Səudiyyə Ərəbistanının müdaxiləsi “Düşənbə”nin imtina edə bilməyəcəyi səxavətli təklifi ehtiva etdi və Səudiyyə Ərəbistanına mədəni və dil baxımından Tehrana ən yaxın ölkədə öz nüfuzunu artırması və İranın təsirini balanslaşdırmaq şansı verdi. Səudiyyəlilər Tacikistanda su elektrik stansiyası da daxil olmaqla bir neçə infrastruktur layihəsini tez maliyyələşdirdilər və Səudiyyə Ərəbistanı İnkişaf Fondu sosial rifah layihələrini, xüsusən də təhsil sahəsində layihələri dəstəklədilər. Bundan əlavə, Səudiyyə Ərəbistanının İslam İnkişaf Bankı ölkənin şərq hissəsində yeni avtomobil yolunun tikintisi üçün lazımi vəsait ayırdı. İki ölkə arasındakı münasibətlər tez bir zamanda siyasi arenaya da çatdı və səudiyyəlilər Düşənbəni 2015-ci ildə “Ər-Riyad Antiterror Koalisiyası”na qoşulmağa razı saldılar.
Rusiyaya qarşı artan beynəlxalq sanksiyalar və Moskva ilə əvvəllər güclü iqtisadi əlaqələrdən bəhrələnmənin çətinliyi ilə Səudiyyə Ərəbistanının investisiya imkanları Mərkəzi Asiya ölkələrində inkişafı dəstəkləmək üçün yaxşı imkan yaradır, xüsusən də bu ölkələr neft qiymətlərinin dəyişməsi ilə bağlı çoxsaylı problemlərlə üzləşdikləri üçün öz iqtisadiyyatlarına və ticarət tərəfdaşlarının iqtisadiyyatlarına təsir göstərmişdir. Bu ölkələr birlikdə Çinlə həyati əhəmiyyətli avtomobil və dəmir yolu əlaqəsini təşkil etdikləri üçün böyük ehtiyatlarına və strateji mövqelərinə arxalanaraq, iqtisadiyyatlarını neft və qazdan uzaqlaşdırmaq zərurətini dərk etdilər. Səudiyyə Ərəbistanına gəlincə, regionun təqdim etdiyi iqtisadi imkanlara baxmayaraq, İranla rəqabət Ər-Riyadın son illərdə regionda güclü iştirakını artıran ən mühüm motiv olaraq qalır. Bu il sentyabrın əvvəllərində media İranın Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına qoşulması üçün anlaşma memorandumunun imzalanması xəbərini dərc edəndə belə görünürdü ki, bu, Tehranın iki dünya qüdrəti olan və bu təşkilata rəhbərlik edən Çin və Rusiya ilə yaxşı münasibətlərinin təbii nəticəsidir.
Lakin bu yeni üzvlüyün ən mühüm cəhəti ondan ibarətdir ki, o, Tehrana Mərkəzi Asiya və qonşu olan müharibənin getdiyi Əfqanıstanda daha böyük təsir bağışlayır. İranın Mərkəzi Asiya ölkələri ilə münasibətlərinin tarixi onların Sovet İttifaqına daxil olmasından əvvələ gedib çıxır və buna görə də Sovet İttifaqının dağılması Tehranın geosiyasi təsəvvüründə bu regionun mühüm mövqeyini tez bir zamanda canlandırdı. Tehran, İran-İraq müharibəsindən sonra dünya ölkələri vasitəsi ilə təcridin azaldılması və iqtisadiyyatının qurulması üçün neçə yüz illik mədəni və tarixi əlaqələrə əsaslanaraq, İmam Xomeyninin vəfatından sonra xarici siyasətdə daha praqmatik meylin artması ilə əlaqədar yenidən region ölkələri ilə əlaqələrini gücləndirdi. Buna görə də İran Mərkəzi Asiya ölkələrinə bir çox qiymətli aktivlər, o cümlədən regional iqtisadi dəhlizlər təqdim etdi, enerji və texnologiya transferi üçün infrastruktur yaradıldı. İran həmçinin su elektrik stansiyaları və qaz kəmərləri tikib, limanları bu ölkələrin beynəlxalq sulara çıxışını təmin edib və Hindistan mallarının Orta Asiya bazarlarına keçməsini təmin edib. Bu kontekstdə demək olar ki, İranın Orta Asiya respublikalarında iqtisadi rolunun ən mühüm simvollarından biri də İran şirkətləri tərəfindən Tacikistanda tikilib istifadəyə verilən “Sang Tudeh 2” su elektrik stansiyası, eləcə də bir çox layihələrdir. Həmçinin, İranın özəl şirkətləri tərəfindən də bu ölkədə bəzi layihələr icra edilmişdir. Onlardan ən mühümü İranlı Tacir Babək Zəncaninin özəl bank, hava yolu şirkəti, taksi şirkəti, avtovağzal və digər qurumlardan ibarət icra olunan iqtisadi layihəsidir.
İranın nüvə proqramı ilə bağlı dəfələrlə danışıqlara ev sahibliyi edən Qazaxıstanda 2014-cü ildə Xəzərin Şərqi dəmir yolunun açılışından sonra İranla ticarətin həcmi artıb. Qırğızıstanda iki ölkə 2016-cı ildə 10 illik əməkdaşlıq müqaviləsi imzalayıb. Həmçinin sentyabr ayında İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının sammiti çərçivəsində İran, Türkmənistan və Azərbaycan Respublikası ilə qaz mübadiləsi sazişi imzalayıb və bu razılaşma əsasında Aşqabad 1,5-2 milyard kubmetr qaz ixrac edərək, İran nəqliyyat xətləri şəbəkəsi vasitəsilə Bakıya ixrac etmək imkanı olacaq. Özbəkistanın İranla əlaqələri inkişaf etdirmək istəməməsinə baxmayaraq, Əfqanıstan sülh prosesində iştirak etmiş iki ölkə arasında ikitərəfli əməkdaşlıq getdikcə artır. Sentyabr ayında, 18 ildən sonra İran prezidenti Özbəkistana səfər etdi və iki ölkə arasında enerji, nəqliyyat, sənaye, kənd təsərrüfatı, idman, mədəniyyət, səhiyyə və gömrük sahələrində əməkdaşlıq sazişləri imzalandı.
Mərkəzi Asiya ölkələrinin həm Ər-Riyad, həm də Tehranla əlaqələri artmaqdadır. İki güc arasındakı gərgin rəqabəti nəzərə alsaq, region geosiyasi qarşıdurmanın qızğın arenasına çevrilməkdədir. Nümunə olaraq Tacikistanı göstərmək olar, çünki Tehran Düşənbə ilə dil və mədəniyyətin ortaq məxrəcləri əsasında iqtisadi və sosial əlaqələrini gücləndirə bilsə də, 2013-cü ildə iki ölkə arasında münasibətlərə xələl gətirən böyük ixtilaf baş verdi. Tehran, Tacikistanda bir neçə böyük layihəyə sərmayə qoyan Babək Zəncanini, qara bazar vasitəsilə İran neftinin ticarəti yolu ilə qazandığı iki milyard dollara yaxın pulu mənimsəməkdə ittiham edərək həbs etmişdir. Tehran Tacikistanı Zəncaninin aktivlərini müsadirə etməkdə ittiham etdikdən sonra, bununla da Tacikistan Tehranı öz borcunu qaytarmaq imkanından məhrum etdi. İran Zəncani məsələsi ilə bağlı iki ölkə arasında “Etimada Xəyanət”ə qismən cavab olaraq tacik müxalifəti olan və Tacikistan İslam Hərəkatının lideri Mohiuddin Kəbirini 2015-ci ilin dekabrında Tehranda keçirilən illik İslam Birliyi Konfransında iştirak etməyə dəvət etdi. 2015-ci ilin əvvəlində Tacikistan hökumətinin bu hərəkata qadağa qoymasını nəzərə alsaq, Kəbirinin aldığı dəvət iki ölkə arasında diplomatik gərginlik dalğasına səbəb oldu. 2017-ci ildə İran və Tacikistan arasında fikir ayrılıqları o həddə çatdı ki, Düşənbə, Tacikistan dövlət televiziyasında yayımlanan sənədli film zamanı, Tehranı 1990-cı ildə Tacikistan vətəndaş müharibəsi zamanı bir çox taciklərin öldürülməsində əli olmaqda ittiham etdi. Eyni zamanda, Ər-Riyad Tacikistan hökuməti ilə gərginlikdən və yaxınlıqdan istifadə edərək, həmin il Tacikistan parlamentinin və digər hökumət binalarının tikintisinə 200 milyon dollar ayırdı. Ər-Riyad, həmçinin məktəblərin tikintisi üçün bir sıra layihələri maliyyələşdirib və həmçinin Tacikistan prezidenti Emoməli Rəhmonı “Ərəb və Amerika İslam Sammiti”nə dəvət etmişdi. Nəhayət, 2019-cu ildə Tacikistanın xarici işlər nazirinin Tehrana səfərindən və keçmiş prezident Həsən Ruhani ilə görüşündən sonra Tehran və Düşənbə arasında münasibətlər normallaşsa da, Səudiyyə Ərəbistanının Tacikistandakı iqtisadi rolu, xüsusən də İranın İqtisadi böhranının artması ilə yanaşı, İranın bu ölkədəki nüfuzunu balanslaşdırdı.
Ər-Riyad öz nüfuzunu gücləndirir
2022-ci il sentyabrın ortalarında Çin prezidenti Si Tsinpin Korona virusunun yayılmasından sonra ilk dəfə xaricə Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına ev sahibliyi edən Özbəkistanın tarixi Səmərqənd şəhərinə səfər etdi. Tərəfdaşlıq Ukrayna müharibəsi və Tayvan boğazındakı gərginliklə daha da kəskinləşən beynəlxalq gərginliyin qızğın vaxtında Qərbə qarşı vahid cəbhə yaratmaq cəhdi kimi görünsə də, Rusiya və Çinin bu addımları iki qüdrətli müttəfiq ölkənin Orta Asiyada nüfuzlarının dərinləşməsinin əlaməti idi. Sammitdə Pekin regionda Pekinin maliyyələşdirdiyi layihələr siyahısına Özbəkistandakı Pingcheng Sənaye Kompleksi kimi daha böyük layihələri əlavə etməyi öhdəsinə götürdü. Çinin atdığı addımların göstərdiyi kimi, Pekinin iqtisadi rolu və siyasi nüfuzu Rusiyanın təsiri hesabına durmadan genişlənir, bu, regionun Rusiyanın siyasi, iqtisadi və mədəni nüfuz meydanı olaraq qalmasını inkar etmir. Mərkəzi Asiya liderləri hələ də xüsusilə Rusiyanın böyük təhlükəsizlik təsirləri ilə hesablaşırlar. Rusiya, Mərkəzi Asiya ölkələrindən olan işçilərin böyük bir hissəsini işə götürməklə yanaşı, onların iqtisadiyyatını özündən göndərilən pul köçürmələri ilə əlaqələndirib. Ona görə də Mərkəzi Asiya ölkələrinin Rusiya prezidentinin reaksiyasından qorxmaları onların Ukrayna müharibəsinə fərqli mövqelərini göstərdi. Bu, region liderlərinin ABŞ-ın Əfqanıstandan çıxmasının və Talibanın Əfqanıstanda hakimiyyətə qayıtmasının nəticələrini anlamağa çalışdığı bir vaxtda baş verir.
Belə bir halda, İslam dünyasındakı nüfuzunu artırmağa həmişə maraqlı olan Səudiyyə Ərəbistanı, Ukrayna müharibəsindən sonra nüfuzunu artırmaq üçün fürsət tapdı. Ər-Riyad Ukrayna müharibəsində neytral mövqe tutdu və Vaşinqtonun neft hasilatını artırmaq tələblərinə müqavimət göstərdi, sonra isə onun yüksək qiymətindən istifadə etdi. Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına görə, Səudiyyə Ərəbistanının iqtisadiyyatının bu il 7,6 faiz artacağı və artıq olan miqdarın Səudiyyənin nüfuzunu gücləndirmək üçün təsirli ola biləcəyi gözlənilir. Eyni zamanda, Ukraynadakı əcnəbi döyüşçülərin azad edilməsində Səudiyyənin vasitəçiliyinin uğuru onların beynəlxalq səviyyədə diplomatik mövqelərini gücləndirib.
Əslində Ər-Riyadın Mərkəzi Asiyada iştirak etmək istəyinin regional geosiyasi məntiqi var. Çinin nüfuzu “Bir Kəmər Və Yol” planına əsaslanır və Türkiyənin rolu iqtisadi tərəfdaşlığa, mədəni və irq əlaqələrinə əsaslanır və Vaşinqtonun Mərkəzi Asiyada ticarəti dəstəkləmək üçün yumşaq gücü və strategiyası mövcuddur.
İndi ən önəmlisi odur ki, Mərkəzi Asiya Ər-Riyad və Tehran layihələri arasında sıxlaşmış bir bölgəyə çevrilib. Belə ki, Səudiyyə Ərəbistanı həmişəkindən daha çox hərəkət etməli və sanksiyaların və etirazların şiddətindən əziyyət çəkən İranın şərtlərindən yararlanmalı olduğuna inanır. Xüsusilə bu proses, Ər-Riyadın daha stabil, firavan və Vaşinqtondan nisbi olaraq müstəqil olduğundan və Rusiyanın rolunun getdikcə azalmasından sonra güclənib. Buna görə də Səudiyyə Ərəbistanı Mərkəzi Asiya ilə, xüsusən də regional və beynəlxalq səviyyədə iqtisadiyyat, ticarət və investisiya sahələrində qarşılıqlı fəaliyyət üçün yeni bir yola başlayıb və bu yol, nə dərəcədə bəhrə verəcəyini yaxın günlərdə göstərəcək.
Mənbə: Əl-Cəzirə
PS:
Bu məqalədə qeyd olunduğu kimi, görünür ki, Səudiyyə Ərəbistanının Mərkəzi Asiyada, xüsusən də Tacikistanda nüfuzunun ən mühüm motivi İranın mövqeyini zəiflətmək, bu regionda yerli güclərin təsirinə alternativ olaraq dayaqlarını gücləndirmək, Çinlə qarşılıqlı əlaqədən siyasi və iqtisadi cəhətdən Rusiya və İrandan yan keçmək üçün sui-istifadə etməkdir.
Yuxarıdakı məqalədə qeyd olunan məqamlara əlavə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, 2017-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanının Tacikistandakı o vaxtkı səfiri Əl-Badi açıq şəkildə bəyan etmişdi ki, Səudiyyə Ərəbistanının xarici diplomatiya sahəsində ən böyük diplomatik uğurlarından biri Tacikistandan İranı qovmasıdır. Maraqlısı odur ki, Tehranın Düşənbə ilə münasibətlərinin yaxşılaşması, İranın bu ölkədəki əvvəlki mövqeyini heç vaxt bərpa etməyəcək və Tacikistandakı güclü Səudiyyə lobbiləri İranın Tacikistanda nüfuzunun dərinləşməsinə böyük maneədir. Hazırda, dini və mədəni məsələlərdə olduğu kimi, Tacikistanda üstünlük Səudiyyə Ərəbistanındadır! Bundan əlavə, Səudiyyə rəsmiləri müntəzəm planla, Tacikistanda və bütün regionda münasibətlərini və lobbilərini yaradır və möhkəmləndirir. Bu iki şey, özünü açıq-aşkar İrana rəğbət bəsləyən taciklərin Tacikistanın təhlükəsizlik xidməti tərəfindən həbs edilməsində göstərdi və Tehranla Düşənbə arasında münasibətlərin yaxşılaşmasına baxmayaraq, bu insanlar üçün şəraitin yumşaldılması heç cür ehtimal olunmur. Digər tərəfdən, nəzərə almaq lazımdır ki, Səudiyyə Ərəbistanının nüfuzu ilə eyni vaxtda digər tənlik parçaları olan ölkələr, Mərkəzi Asiyada güclərin tarazlığının Amerikaya doğru dəyişməsi layihəsinə kömək edir və Orta Asiyada İran və Rusiyanın mövqeyini zəiflədir.
Daha çox oxuyun:
Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və ABŞ-ın birgə layihəsi: “İranı içəridən məhv etmək”
Müəllif Barəsində:
Rəy