İran Ermənistanla qədim sərhədlərinin bağlanmasına niyə dözməyəcək?
Rus-Fars müharibələrindən (1804-1828) sonra Araz çayının şimalında yaşayan azərbaycanlılar rus işğalına və öz vətənləri İrandan faciəli şəkildə ayrılmasına görə məyus oldular.
O vaxtdan bəri Azərbaycan xalq musiqisi fəlakətin tutqun xatirəsində həzin melodiyalarla səciyyələnir.
Sovet İttifaqının dağılmasından sonra 1990-cı illərin əvvəllərində baş vermiş etnik münaqişə nəticəsində dağlıq anklav olan Dağlıq Qarabağ Rusiyanın dəstəklədiyi Azərbaycandakı ermənilər tərəfindən işğal edildi.
Müharibə başlayandan sonra İran general Mənsur Həqiqət-Pur kimi yüksək səviyyəli hərbi məsləhətçilərinə Azərbaycan qüvvələrinin yenidən təşkili barədə göstəriş verməkdən çəkinmədi.
Erməni işğalçıları ilə toqquşmalardan sonra Həqiqət-Pur və onun köməkçiləri Azərbaycan ordusunun texnikası və hazırlığına şəxsən nəzarət edirdilər.
Eyni zamanda, Azərbaycanın o zamankı prezidenti, hiyləgər keçmiş DTK generalı Heydər Əliyev hərbi paradda iranlı zabiti Azərbaycan Respublikasının “Şərəf” ordeni ilə təltif etmək niyyətində olduğunu bəyan etdi.
Birinci Dağlıq Qarabağ müharibəsində (1988-1994) Ermənistanın işğal etdiyi torpaqların azad edilməsi uğrunda yüzlərlə iranlı döyüşçü canından keçib.
Bakıda hələ də həlak olmuş iranlı şəhidlərin dəfn olunduğu qəbiristanlıq var.
İran hərbçiləri də ermənilərin Azərbaycanın dənizə çıxışı olmayan anklavı olan Naxçıvana irəliləməsinə bölgəyə artilleriya yerləşdirməklə cavab verib.
İran həmçinin işğalçı Ermənistan silahlı qüvvələrinin hücumundan qaçan 70 mindən çox azərbaycanlı mülki qaçqını qucaq açaraq qarşılayıb. İraqın “Bəəs” rejimi ilə səkkiz illik müharibədən sonra yaranmaqda olan iqtisadiyyatla mübarizə aparan Azərbaycanlı qaçqınların ölkəyə axını İran hakimiyyəti tərəfindən “vəzifə” kimi qiymətləndirilib.
Azərbaycan və Ermənistan arasında hərbi əməliyyatlar dayandırıldıqdan sonra İslam İnqilabının Ali Rəhbəri, özü də azərbaycanlı olan Ayətullah Seyyid Əli Xamenei 27 iyul 1993-cü ildə ölkənin şimal-qərbində yerləşən İranın Azərbaycan vilayətinin inzibati mərkəzi olan Təbrizə səfər edib və “Ermənistan hökuməti və Qarabağ erməniləri son zamanlar bu regionda müsəlmanlara qarşı repressiv tədbirlər həyata keçirib və biz bu vəhşilikləri pisləyirik, İrandakı ermənilərin də işğalçı ermənilərə qarşı vəhşi rəftarını eyni dərəcədə pisləyəcəyini gözləyirik” deyə bildirdi.
2020-ci il sentyabrın 27-də Ermənistan və Azərbaycan arasında Dağlıq Qarabağ regionu ilə bağlı uzanan münaqişə 44 günlük müharibəyə çevrilib.
Bakı və İrəvan arasında baş verən qarşıdurmalardan sonra İranın azərbaycanlılar yaşayan dörd şimal-qərb əyalətində cümə namazının imam-xətibi olan Ayətullah Xameneinin nümayəndələri işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərinin azad edilməsinə qeyd-şərtsiz dəstək verdiklərini bəyan ediblər.
Azərbaycandilli ruhanilər Ermənistanın işğal etdiyi torpaqların azad edilməsini azərbaycanlıların ayrılmaz milli haqqı hesab ediblər.
Ayətullah Xameneinin Şərqi Azərbaycan əyalətindəki nümayəndəsi Seyyid Məhəmməd Əli Ale-Haşəm ali liderə istinad edərək Qarabağın İslam dünyasının bir parçası olduğunu bildirib.
İranın Ali Rəhbəri 2020-ci il noyabrın 3-də dövlət televiziyası ilə canlı yayımlanan çıxışında deyib: “Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş Azərbaycan torpaqları azad edilməli və Azərbaycana qaytarılmalıdır”.
Ayətullah Xamenei Dağlıq Qarabağın etnik ermənilərinin qorunduğu, sərhədlərdə heç bir dəyişikliyin qəbuledilməz olduğu bir vaxtda müharibənin tez bitməli olduğunu vurğulayıb.
2020-ci il noyabrın 9-da Dağlıq Qarabağın ikinci böyük şəhəri olan Şuşa azad edildikdən sonra Ermənistan və Azərbaycan arasında Kremlin vasitəçiliyi ilə 1994-cü ildən bəri dondurulmuş uzunmüddətli münaqişəyə müvəqqəti son qoyulan atəşkəs sazişi imzalanıb.
Azərbaycan Respublikası tərəfindən işğal olunmuş ərazilərin azad edilməsi İran ictimaiyyəti və hökuməti tərəfindən alqışlarla qarşılanıb ki, bu da iki ölkə arasında dərin mədəni, dini və tarixi irsə dəlalət edir.
Bununla belə, İrəvanın əvvəllər nəzarət etdiyi Dağlıq Qarabağın üçdə bir hissəsi və Azərbaycanın bütün yeddi rayonu üzərində Ermənistanın nəzarətini itirməsi qarışıq etnik qrupların mozaikası olan Cənubi Qafqazda geosiyasi reallıqların dramatik şəkildə dəyişməsini göstərdi.
Amma çoxları Azərbaycanda “sənə yedizdirən əli dişləmə” məsəlini unutduqlarını iddia edir.
Azərbaycanın çoxdan gözlədiyi qondarma “Zəngəzur dəhlizi” vasitəsilə Naxçıvan Muxtar Respublikasına məhdudiyyətsiz çıxış əldə etmək istəyi Bakı ilə İrəvan arasında son gərginliyin əsas amilidir.
Lakin problemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, reallaşacağı təqdirdə Ermənistanın cənubundakı Sünik vilayətindən keçən dəhliz İranın Ermənistanla əlaqələrini kəsəcək.
Ermənistan belə bir ssenariyə qarşı çıxır, çünki bu, öz ərazisinin həyati bir hissəsi üzərində ölkənin suverenliyinin pozulması deməkdir.
İran həmçinin onun Avropa bazarlarına çıxışını əngəlləyən və şimaldakı ticarət fəaliyyətini təhlükə altına qoyan şimal sərhədlərinin hər hansı biri ilə, İranı Rusiya və Mərkəzi Asiya respublikaları ilə birləşdirən cənub dəhlizi ilə razılaşmır.
Bakının son zamanlar Sünikə (Zəngəzur) qarşı təxribatları İranda narahatlıq yaradıb.
Ayətullah Xameneinin bu yaxınlarda Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğana xatırlatdığı kimi, Tehran Ermənistanla qədim sərhədlərinin bağlanmasına dözməyəcək.
Tehrandakı əhval-ruhiyyə onu deməyə əsas verir ki, əgər Bakı irəli gedərsə və Naxçıvana çatmaq üçün Ermənistanın 38 kilometrlik Cermuk bölgəsini işğal edərsə, bütün variantlar nəzərdən keçiriləcək. Bu, qırmızı xətti keçməyə bərabər olacaq.
Müəllif: Arvin Qamian – Tehran Universitetinin İran Qacarlarının tarixi üzrə ixtisaslaşan fəlsəfə doktorudur. O, iyirmi ilə yaxın ərəb ölkələrində yaşayıb. Onun ixtisas sahəsi İranın müasir tarixi, həmçinin Yaxın Şərqin sosial-iqtisadi problemləri və təhlükəsizlik məsələləridir.
Rəy