Məqalə: İran Ermənistanla ümumi sərhəddəki təhdidlərdən getdikcə daha çox narahatdır
Qafqazın ən cənub hissəsində İran Azərbaycan Respublikası və Naxçıvan bölgəsi ilə 750 kilometr sərhədə malikdir, bunun təqribən 138 kilometri Birinci Qarabağ müharibəsi (1991-1994) başa çatdıqdan sonra Ermənistan silahlı qüvvələrinin əlinə keçdi, lakin yenə İkinci Qarabağ Müharibəsindən sonra 2020-ci ildə bu rayonlar Azərbaycanın suverenliyinə qayıdıb. İndi İranın Ermənistanla sərhədi cəmi 40 kilometr olsa da, hər iki tərəfdən Azərbaycan və Türkiyə tərəfindən təcrid olunmuş, dənizə çıxışı olmayan ölkədə üç milyon erməni üçün xilasedici sayılır.
İkinci Qarabağ müharibəsindən əvvəl Tehran Ermənistanla sərhədindən xüsusi narahat deyildi. Lakin İkinci Qarabağ Müharibəsindən sonra və Azərbaycan Respublikasının Zəngəzur dəhlizini İranla Ermənistan arasındakı 40 kilometrlik sərhədi təhlükə altına salacaq və ya bağlayacaq şəkildə məcburi qüvvə ilə reallaşdırmaq ümidi İranın əsas narahatlığına çevrilib. Əslində, İranın 2020-ci il Qarabağ atəşkəs sazişinin Azərbaycanın Naxçıvana çıxışını ehtiva edən doqquzuncu bəndinin icrasına etirazı yoxdur. Son üç onillikdə Bakı ilə Naxçıvan bölgəsi arasında rabitə ancaq İran vasitəsilə həyata keçirilirdi. Tehran sazişin bu bəndinə qarşı olmasa da, Qafqazda beynəlxalq sərhədlərin dəyişdirilməsinə, İranla Ermənistan arasında sərhədin bağlanmasına, Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişənin yenidən başlanması ehtimalına qəti şəkildə qarşı çıxır.
Bu səbəbdən İran ordusunun və İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun İranın şimal-qərb sərhəddində bu ilin sentyabr və oktyabr aylarında Sovet İttifaqının dağılmasından sonra son üç onillikdə görünməmiş genişmiqyaslı manevrləri İranın Qafqazdakı son hadisələrdən narahatlığı səviyyəsini və dərinliyini göstərir. Əslində, Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişələrin baş verməsi, Bakının dəfələrlə hərbi güclə Zəngəzur dəhlizini açmaqla hədələməsi, Türkiyənin davamlı olaraq Azərbaycana dəstək verməsi, Rusiyanın regiona qarşı susqunluğu və qeyri-müəyyən mövqeyi Tehranın narahatlığını daha da artırıb. Tehranda keçirilən 7-ci Astana Sülh Prosesi Sammiti çərçivəsində İslam İnqilabının Ali Məqamlı Rəhbəri Ayətullah Xamenei Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüşündə açıq şəkildə bəyan edib ki, “İran və Ermənistan arasında sərhədin bağlanması siyasəti varsa, İslam Respublikası buna qarşı çıxacaq; Çünki bu sərhəd min illərdir kommunikasiya yolu olub”.
Bu il yayın sonu və sentyabrın əvvəllərində Ermənistan və Azərbaycan arasında baş verən son toqquşmalar hər iki tərəfdən 300-ə yaxın insanın ölümü və onlarla insanın yaralanması ilə nəticələndi ki, bu da İranın narahatlığını daha da artırır. Hətta bəzi xəbər mənbələri Tehranın Ermənistan sərhədinə 50 min əsgər yerləşdirdiyini açıqlayıb. Əslində, İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun Quru Qoşunlarının komandanı Məhəmməd Pakpur sentyabrın 16-da Ermənistan, Azərbaycan və Naxçıvan sərhədində yerləşən bölmələrə baş çəkərək, onların hazırlıq səviyyəsinin yüksək olduğunu açıqlayıb. Həmçinin İran Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi, general-mayor Məhəmməd Baqiri İran-İraq müharibəsinin ildönümü ilə bağlı keçirilən hərbi paradda deyib: “Biz dəfələrlə bəyan etdiyimiz kimi, region ölkələrinin sərhədlərində dəyişikliyə laqeyid qalmayacağıq. Biz Azərbaycan və Ermənistan ölkələrinə məsləhət görürük, öz problemlərini dialoq yolu ilə həll etsinlər. Biz sərhədlərin müharibə ilə dəyişdirilməsinə reaksiyasız qalmayacağıq və sakit oturmayacağıq”.
İranın Ermənistanla sərhədini bağlamaqdan narahatlığının bir neçə səbəbi var. Bu sərhəd dağılarsa, İranın bütün şimal-qərb bölgələri Azərbaycan Respublikası və Naxçıvanla həmsərhəd olacaq və İranın qonşularının sayı 15-dən 14-ə enəcək. İran həm də Qafqaza ən mühüm tranzit marşrutlarından birini itirəcək; Çünki bu marşrutda İranın Ermənistan vasitəsilə Gürcüstana çatan quru yolu Fars körfəzi-Qara dəniz dəhlizinin əsas hissəsini təşkil edir. İran hökumətinin Ermənistanın Sünik vilayətinin inzibati mərkəzi olan Qafan şəhərində konsulluq açmaq qərarı və Ermənistan hökumətinin İranın şimal-qərbində yerləşən Təbriz şəhərində konsulluq açmaqla bağlı qarşılıqlı qərar verməsi rəsmi Tehranın öz konsulluğu ilə bu tranzit marşrutunu saxlamaq və gücləndirmək istəyini açıq şəkildə göstərir. Əslində, tranzit marşrutlarının müxtəlifliyi baxımından İran İran-Ermənistan-Gürcüstan dəhlizini Şimal-Cənub dəhlizinə (İran-Azərbaycan-Rusiya) paralel olaraq saxlamağa ümid edir.
Bundan əlavə, Araz çayı hövzəsində su ehtiyatları baxımından Türkiyə və Ermənistan “yuxarı axını” ölkələri, İran və Azərbaycan isə “aşağı axını” ölkələri hesab edilir. Odur ki, Bakı Zəngəzur dəhlizi boyunca Sünik vilayətinin cənub hissəsini tutsa, Azərbaycan “yuxarı axını” ölkəsinə, İran isə su ehtiyatlarına məhdud nəzarəti olan yeganə “aşağı axını” ölkəsinə çevriləcək.
Daha geniş mənada İran həm də Qafqaz regionunda geosiyasi dəyişikliklər və qüvvələr balansından daha dərin narahatdır. Bu kontekstdə Tehran Qafqaz regionunda baş verən geosiyasi dəyişiklikləri və güc balansını Türkiyə, İsrail, Amerika və Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatının (NATO) maraqlarına uyğun hesab edir. Bu nöqteyi-nəzərdən İran Rusiyadan və digərlərindən fərqli olaraq Cənubi Qafqazdakı gərginliyi sadəcə olaraq İrəvanla Bakı arasında “sərhəd münaqişəsi” kimi görmür. Əslində, Zəngəzur dəhlizinin açılması Qafqaz regionunda NATO üzvü kimi Türkiyəyə birbaşa hərbi çıxışı təmin edir.
Əslində, İran elitasının və ekspertlərinin əhəmiyyətli bir hissəsi hesab edir ki, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə “türk dünyasının coğrafiyasının birliyinə” önəm verməsi və Türkiyənin Cənubi Qafqazda mövcudluğunu genişləndirməsi ölkədə pantürkizmi gücləndirəcək. Bu, regionda etnik və separatçı əhval-ruhiyyəni qızışdıra bilər. Bundan əlavə, Azərbaycan və İsrail arasında sıx münasibətlər olduğundan Tehran Bakının Sünik vilayətinin cənub hissəsini tutacağı təqdirdə İranın şimal-qərb bölgələrində İsrailin kəşfiyyat, casusluq və təhlükəsizlik mövcudluğunun güclənəcəyindən narahatdır.
Nəticədə İranın Ermənistanla sərhədi İranın 15 qonşusu arasında ən qısası olsa da, bu 40 kilometrlik sərhəd Tehran üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan hakimiyyəti dəfələrlə İran-Ermənistan sərhədinə real təhlükə olmadığını bəyan etsə də, Tehranın son iki ildə və ikinci Qarabağ müharibəsindən sonrakı reaksiyaları İranın Zəngəzur dəhlizinin məcburi üsullarla reallaşdırılmasından son dərəcə narahat olduğunu açıq şəkildə göstərir. Xüsusən də bu məsələ İranla Ermənistan arasında çox mühüm sərhəddi təhlükə altına qoyursa.
Digər tərəfdən, görünür, son iki ayda baş verən yeni diplomatik proseslər Tehranın narahatlığını azaltmayıb. Praqada Ermənistan və Azərbaycan liderlərinin Fransa və Avropa Şurası prezidentləri ilə dördtərəfli görüşü, həmçinin Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla tarixi görüşü keçirilib. Bununla belə, istər BMT Baş Assambleyası çərçivəsində İran prezidenti İbrahim Rəisi ilə Paşinyan arasında keçirilən görüşdə, istərsə də Rəisi ilə Əliyev arasında Qazaxıstanın paytaxtı Astanada keçirilən görüşdə İranın Qafqazda beynəlxalq sərhədlərin dəyişdirilməsinə qarşı olduğu açıq şəkildə vurğulanıb.
Həmçinin İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun Quru Qoşunlarının komandanı briqada generalı Məhəmməd Pakpur elan edib: “İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu Quru Qoşunlarının nəhəng “İqtidar” təlimi Araz bölgəsinin şimal sərhədlərində keçirilir. Tehranın Azərbaycan sərhədi yaxınlığında genişmiqyaslı hərbi təlimdən bir il sonra bu hərbi təlimi keçirmək qərarı açıq şəkildə göstərir ki, “İran Ermənistanla ümumi sərhədindəki təhlükələrdən getdikcə daha çox narahatdır”.
Mənbə: Jamestown Foundation
Müəllif Barəsində:
Rəy